РСФСР искусствын сулло деятельже (1969),
Марий АССР искусствын сулло деятельже (1963).
1958-1974 ийлаште — М.Шкетан лÿмеш Марий кугыжаныш драматический театрын тÿҥ режиссержо.
1930 ий 20 октябрьыште Волжский район, Элнеттÿр ялыште шочын. Памар кыдалаш тунем пытарымеке, 1947 ийыште И. С. Палантай лÿмеш Музыкально-драматический училищын актер отделенийышкыже пурен. Тунемме жапыштак Марий кугыжаныш театрыште спектакльлаште массовкышто участвоватлен. 1951 ийыште, отличий дене тунем пытарымеке, А.В. Луначарский лÿмеш Театр искусство кугыжаныш институтын режиссёр факультетышкыже пурен. 1956 ийыште тиде институтым отличий дене тунем лектын. Диплом пашажлан А. Михайловын (Юзыкайнын) «Корнывожышто» драмыжым ойырен налын.
1958 ий гыч 1974 ий марте М.Шкетан лÿмеш Марий кугыжаныш драматический театрын тÿҥ режиссержылан ыштен. Тиде жапыште 70 чоло спектакльым шынден.
Режиссёрлан ыштыме жапыштак Пашазе депутат-влакын Йошкар-Оласе советын депутатшылан сайлалтын. 1974 ийыште туныктымо пашашке куснен. 1982-1998 ийлаште И. С. Палантай лÿмеш Музыкальный учлищын директоржылан тыршен. 1990 ийыште училищыште актер отделенийым почмеке, С.И. Иванов тудын вуйлатышыже лиеш.
«Марий искусствышто у корным такырташ —
тыгае мыйын пÿрымаш»
М.Шкетан лÿмеш драма театрыште тиде лÿмлö режиссёр 70 спектакльым шынден. Тудак — «Акпатыр» икымше марий оперын режиссёржо. «Чодыра сем» икымше марий балетым шындымаштат эн кугу надырым пыштен. Чыла тиде ик еҥын лÿмжö дене кылдалтын.
Россий искусствын сулло деятельже, режиссёр Сергей Иванович Ивановлан 20 октябрьыште — 80 ий.
— Ӱшанымылат огеш чуч, но мылам — кандашлу, — Сергей Ивановичын икымше ойсавыртышыже ты гана тыгае лие.
Да, жап эрта да эрта. Ийгот погынымо семын айдемын ты тÿняште верже, пÿрымашыже нерген шоналтет. Режиссёр лияш, марий искусствынам вияҥден толаш Сергей Ивановичлан пÿралтынак улмаш. Тиде марий еҥ марий театр искусствыш пешак кугу надырым пыштен.
Лÿмлö режиссёр дене ондакат ик гана веле огыл ужын кутырымо. Эре творчество йыр мутланымашна лийын. А ты гана илышыжын чыла лончыжымат радамлыме шуо. Кандашлу ий — айдемын ÿмырыштыжö кужу эртыме корно.
Сергей Ивановичын пачерыштыже — посна пєлем. Шуко фотографий. Театр, музыка да еш илыш дене кылдалтын. Стеллажыште грамотыжо-влакым радамын-радамын шогалтыме.
Теве ик фотографийыште — туныктышыжо, СССР-ын калык артистше, Ленинский премийын лауреатше Юрий Завадский дене пырля. Пєлемыштак ачажын, аважын фотопортретышт койылдат. Чыла тиде поро шарнымашым арала.
— А теве тиде — Кичиер, — мутшым радамла режиссёр. — Мыйын кочам Кичиерыште 56 ий лесниклан пашам ыштен. Тушто лесник пєрт, монча лийыныт. Такше тушанак ош тÿняш лектынам. А возеныт Элнеттÿр ялеш шочынам манын. Ачам, Иван Васильевич, шочынжо Элнеттÿр гычак. Авамже Чувашийысе Мапосад кундемысе Шопкар ял гыч.
Ачам самырыкше годым 20 ий бурлакыш коштын. Ныл ий фронтышто лийын. Кенигсберг олаште тале кредалмаш годым контузийым налын. Тушманын снарядше пудештын да тудым мландыш шым метр кöргыш налын пыштен. Рок дене урналтын, салтак-шамыч кÿнчен луктыныт, илыше кодын. Теве тыгай пÿрымаш. Сар пытымеке, ачам мöҥгö пöртылын, 23 ий колхоз председательлан ыштен. А авам Элнеттÿр школышто туныктен. Чуваш ÿдырамаш гынат, авам марла пеш сайын мутлана ыле. Тале ургызо семынат ойыртемалтын. Ачамым, авамым калык моткоч пагален.
Сергей Иванов йочаж годым кушташ пешак тале улмаш. Элнеттÿр тÿҥалтыш школышто тунемме жап гычак концертын участникше лийын. Вара — Упшер школыштат.
— Мыйын кочам, Афанасий Гаврилович, пешак тале кÿслезе ыле. А тукым изам-шамыч баян, гармонь дене шоктеныт. Кичиер воктеке лектын шинчына. Кочам кÿслем, а Георгий, Пётр, Гаврил, Николай тукым изам-шамыч гармонь дене пеш талын шоктат ыле. Тидыжат, очыни, искусствылан чонемым шÿмаҥден.
Школ деч вара Элнеттÿр рвезе Йошкар-Олаште музыкальный училищыш тунемаш толеш. Театральный отделенийым ойырен налын. Эрик Сапаев дене пырля ныл ий ик пöлемыште иленыт.
Йошкар диплом дене тунем лекмеке, умбакыже кумда искусство корныш лекташ кугу кумыл лектын.
— Мыйым театрыш артистлан пашаш пешак кодынешт ыле. Мый Марий АССР Верховный Совет вуйлатыше Тимофей Ильич Кавалеров йотке шуынам. Москваш режиссёрлан тунемаш кайыме нерген ойленам. Тудыжо ачамын сай палымыже ыле. Мемнан ны режиссёрна, ны хормейстерна, ны балетмейстерна уке улыт. Кайынет гын тунемаш, Сергей, полшем, мане.
Москва — палыдыме ола. 21 ияш рвезе, тушко тунемаш пураш миен лектынам. Ачамын кирзе кемжым чиенам, бурлак годсо фанер чемоданжым сакалтенам. Кушко кайыман, кузе кайыман — омат пале. Метро дене Арбат йотке шуым. А вара — Собинов переулкыш.
ГИТИС-ыш режиссёр отделенийыш Совет Ушемысе кундемла гыч 800 еҥ тунемаш пураш толын ыле. Латкумытшым веле налыныт. Латкум еҥ коклашке мыят логалынам. Конкурсым эрташ пешак неле лийын.
Режиссёр специальность дене туныктышышт Юрий Завадский Сергей Ивановым моткоч пагален, эн йöратыме тунемшыже семын аклен. Юрий Завадский чапланыше режиссёр Станиславскийын тунемшыже. Тудын илыш принципше денак илен да пашам ыштен. Театр эн ончычак илыш чыным почын ончыктышаш. А режиссёр шкежат эн ончычак актёр мастарлык дене ойыртемалтшаш. Сергей Иванов Москваште тунеммыж годым Моссовет тетрыште спектакльлаште актёр семынат мастарлыкшым шуарен, шуко спектакльыште рольым модын.
— Моткоч талантан актёр-шамыч дене пырляште шолын иленна, — шарналта тудо. — Михаил Лермонтовын «Маскарадыштыже» Николай Дмитриевич Мордвиновын Арбениным, Вера Петровна Марецкаян баронесса Штральым модмыштым чон шулен онченна. Нунын кажне ошкылыштым эскеренна, мутыштым колыштынна, манаш лиеш. Тыгай кугу, талантан еҥ-шамычым ужаш — пиал.
Сергей Ивановын ГИТИС-ыште сайын тунеммыжым тидат пеҥгыдемда: куд ий жапыште вич ийже тудлан Сталинский стипендийым пуэныт. Шагал еҥлан тыгай пиал шыргыжалын.
Сталинский стипендиат улмыжланак кєра икана тудлан Рига ола воктенсе Майори санаторийыш канаш каяш путёвкым яра пуэныт. Туштак Сергей Иванов ончыкылык пелашыжым вашлийын.
— Тиде 1953 ийыште лийын. Нина Николаевна, мыйын пелашем, тунам Ленинградысе химико-технологический институтышто тунемын. Тудат санаторийыш канаш миен. Палыме лийынна. Кум ият пеле вара серыш гоч кыдым кучымо. 1955 ийыште ешым чумыренна.
1956 ийыште дипломан самырык режиссёр ешыж дене Йошкар-Олаш пöртылын. Самырык артист-шамычше вигак сайын вашлийыныт. А кугу ийготан, кугу опытан артист-шамычын шекланымаш, кокытеланымаш палдырнен. Сергей Ивановлан режиссёр семын усталыкым почын ончыкташ кÿлын. А драматург-влак шотышто тунам кугу тöрсыр палдырнен. Сергей Николаевак веле пьесым возышыжо лийын. Сергей Иванович Александр Михайловын (Юзыкайнын) «Корнывожышто» пьесыжым налеш да сценыште шындаш ямдылаш тÿҥалеш. Шуко тöрлаш, вияҥдаш, автор дене каҥашаш, кунамже ÿчашаш логалын. Но паша шукталтын. А сценыште С.Чавайнын пьесыж почеш «Мÿкш отар» спектакльым сценыш лукмеке, чыла артист коклаште ÿшаным сулен налын. Жапше тугай лийын, ятыр ий чарыме деч вара Сергей Чавайнын, моло авторын лÿмыштым угыч калыкыш лукмо. Режиссёр тудо ийлаште Сергей Чавайнын пьесыж почеш куд спектакльым сценыште шынден. Кугу паша шукталтын.
— Александр Юзыкайнын пьесыж почеш спектакльым шыдымем деч вара тыгай сÿрет палдырнаш тÿҥале. Драматургийыште ик автор почеш весе вийыштым тергаш кумылаҥыч. Ӱшан тулым шижыныт. Александр Юзыкайн, Миклай Рыбаков, Вера Бояринова, Константин Коршунов, Вениамин Иванов, Пётр Эсеней да молат мыйын годымак драматург семын тÿҥалтыш ошкылым ыштеныт.
Эше тидым палемден кодынем. Театрыш толмекем, 19 актёр ыле. Мый 40 актёр марте шукташ ойым пидым. Ленинградыште, Москваште театр студийлашке тунемаш колтымо. Тыге 1965 ийлан театрыште 40 актёр погынен шуо. Тиде — кугу вий.
Режиссёрлан толмекем театрыште кум музыкант веле ыле. Скрипка дене Лев Сахаров, виолончель дене Николай Арбан, фортепиано дене Маргарита Эверт шоктеныт. Вич ий гыч 13 еҥан, а лу ий гыч 24 еҥан оркестр чумыралтын.
Ойлаш гына куштылго. Тыге лийже манын кунар тєрсырым сеҥен лекташ кÿлын. Режиссёр Москвашкат ты йодыш дене коштын.
— Марий КПСС обкомышто тудо жапыште Иван Романович Москвичёв пашам ышта ыле, — каласкала илалше еҥ. — Тудын деке миенам. «Иван Романович, манам, театрын оркестрже уке. Штатым ешарыман». Тудак тунамсе культура министр Анна Казаковалан кÿштен каласен. Тиддеч вара веле паша воранен каен.
Илышыште чыла ваш кылдалтын. Театр пеленсе тиде оркестр вараже «Акпатыр» икымше марий оперым шындыме годым тÿҥ эҥертышыш савырнен. Икымше марий оперымат режиссёр семын шындаш Сергей Ивановланак ÿшаненыт. Адакат у корным такырташ кÿлын. А 1968 ийыште республикыштына музыкальный театр почылтын. 1972 ийыште «Чодыра сем» икымше марий балетым шындаш тÿҥалмеке, балет артист-влак ситен огытыл. Балетмейстерат кÿлын. Балет спектакльлан сценылык вургемым ургышо специалистымат Сергей Ивановланак кычалаш логалын. Кугу театрын мастерскойжо-влакын тÿҥ художникше Серафим Александрович Умновым ÿжын конден. А балетмейстер-постановщик пашам Эн Рая шуктен. Балет солист-влак кокла гыч Алла Александрова, Владимир Кузьминых лийыныт, а молыжым Москва, Ленинград, Саратов да моло ола гыч ÿжаш логалын. «Чодыра сем» балетын премьерыже 1973 ийыште лийын. Марий балет искусствышто икымше ошкыл тыге ышталтын. Сергей Ивановын сценыште шындыме 70 спектакльже коклаште марий драматург-влакын веле огыл, тыгак кусарыме спектакль-влак улыт. Операт, опереттат шындалтыныт.
А театр гыч кайымеке, Сергей Иванович 18 ий И.Палантай лÿмеш музыкальный училищын директоржылан пашам ыштен. Марий сем искусство мастар-влакым ямдылымаштат кугу надырже палдырна. 1991 ийыште Марий республикыште Марий самырык театр шочын. Самырык артист-влакым музыкальный училищыштак туныктен лукмо. Сергей Ивановын тыршымыж денак 1994 ийыште Курык марий драма театрым угыч почмо. Самырык актёр-шамычымат тудак ямдылен. Тачат моткоч тауштен ойлат.
Тудымак Марий национальный конгрессын икымше вуйлатышыже семын палена.
Айдемын мыняр надырже — шотленат от пытаре. Да чылажым ик газет материал гоч гына палдаренат шукташ огеш лий.
А чыла тидлан кугу вий кÿлын. Режиссёр ÿшанле эҥертышым ешыште шижын. Сергей Иванович творчество пашаште шолын илен, пелашыже Госпланыште пашам ыштен. Икте-весе коклаште умылымашым тачат арален коденыт. Чаманаш логалеш, 1986 ийыште Володя эргышт трагически колен.
Кызыт Сергей Иванович да пелашыже оласе пачерыште коктын илат. Кок уныкашт дене кылышт пеҥгыде. Нунат ынде кумда илыш корныш лектыныт.
— Сергей уныкана тений 20 ийым тема, США-ште, Флорида штатыште аваж дене пырля ила, медицина колледжыште тунемеш, — ой-шомакшым руда илалше режиссёр. — Маргарита шешкына денат кыл сай. Наташа уныкана Марий технический университетын экономика факультетшым тунем лектын. Тудо — Москваште «Альфа-банк» вуйлатышын алмаштышыже. Марлан лектын. Москваште у пачерым налыныт, туштак илат.
Сергей уныкам Америкыш унала ÿжеш. «Дед, приезжай», манеш. Йöра, мием, но ондак колледжым тунем пытаре, манам.
80 ийыш шумеке, изишак каналтыманат дыр. Но чон тугаяк чытамсыр. Сергей Иванович пырля пашам ыштыме артист-влак нерген шарнымаш материал-влакым воза. «Марий Эл» газетыштынат савыкташак тыршена.
— Чаманаш логалеш, иктаҥашем-влак кокла гыч илышыже ынде Майя Тимофееевна Романова дене гына кодынна. Тудо мый декем чÿчкыдынак йыҥгырта. Каҥашена. Но илышын законжо тыгай — ончыко да ончыко кая, тудым чарен от шогалте.
Эше Москваште тунеммыж годымак Сергей Ивановлан йöратыме туныктышыжо Юрий Завадский книгажым пöлеклен. Тушто автографыште серымыштыже «искусствышто ончыко кайыман» ойсавыртышат уло.
Туныктышыжын тиде ой-каҥашыже илыш девизыш савырнен, манын кертына. Марий театрлан ончыко вияҥаш Сергей Иванович Ивановлан тудо ийлаште у корным такырташ логалын. А у корным такыртышым калык пагала. Чапланыше режиссёрым 80 ияш лÿмгечыж дене «Марий газет» редакций коллективна шокшын-шокшын саламла. Пеҥгыде тазалыкым, кече гай волгыдо кумылым тыланен кодына.
Ю.Григорьев.
«Марий Эл» газет, 2010 ий 20 октябрь