Кызыт Кресола ялым Медведево районысо Тошто Комино семын палат. Тиде ял калык шкенжын ик эн уста шочшыжо — тале марий актрисе, Марий АССР-ын калык да РСФСР-ын сулло артистше — Анастасия Гавриловна Страусова дене чаплана.
1905 ий 25 октябрьыште тиде марий ялыште илыше Гаврил Петрович Страусовын ешыштыже ?дыр шочын. Тудлан Начи л?мым пуэныт. Начин ачаже, Каврий, шке жапыштыже кугыжан армийыште служитлен. Салтак гыч м??г? п?ртылмекыже, шукат илен огыл, уржа-сорла годым ?мырж? лугыч лийын. Тыге Каврий вате, Марпа, кок икшыве, каче лийын шушо П?тр эргыже да шым ияш Начи ?дырж?, дене неле илышыш возеш, эсогыл к?чен кошташыже верештын. Тыге йодышт коштшыжла, ?дырамаш 25 ме?ге торасе Ямайсолаште шо?го поян деке ватылыкеш пура.
Ик жап гыч Осып Марпа имньым кычкен толешат, осал койышан П?тр эргыже уке ше?геч Начим шкеж деке на?гая. Тыштат Начим куштылго илыш вучен огыл, тарзе семын чыла пашам шукташыже логалын, самырык ?дырым 20-30 ме?ге торашке п?нчым руаш кондыштареныт. Икана вучыдымын нунын деке П?тр изаже толын лектеш да Начим м??гыж? аза ончаш на?гая.
Вашке империалистический сар т??алеш, Каврий П?тырымат фронтыш на?гаят. П?тырын кумшо ватыже марийже уке ше?геч, шудо солымаште й?шт? в?дым й?ын черланен, ?мыр лугыч кола. Тыге индеш ияш Начи изажын изи Павыл эргыж дене илаш кодеш. Кочкаш укелан, Павыл шольыжым тупешыже сакен, шуко индыралт к?чен коштеш.
1917 ийыште революций лиеш, ындыжым 12 ияш Начият школыш икымше классыш тунемаш кая. Вес ийжылан сар гыч Начин изаже п?ртылеш, нылымше ватым налеш. Суртышто Начи иза-е?га дене илаш т??алеш.
Теве Начилан 15 ий темын. Ик шошо кечын е?гаже тудын гай мотор марий т?ран тувырым, ончылсакышым чияш ш?ден. Начи, йытыра вургемым чиен, п?ртыш пурен шогалеш, да шинчашкыже вигак ?стелт?рышт? шинчыше 30 ияшрак самырык п?ръе?, илалшырак ?дырамаш да эше вес п?ръе? логалыт. П?ртыш пурымыж годымак тыгай мутланымаш пылышыжлан солнен: «Уке, кандаш пуд уржа пеш шуко. ?дырын чиемжат уке чай?» ?чашен-?чашен, шым пудат пеле уржалан Начим марлан пуаш кутырен келшат. А тиде жапыште Начи ко?га ше?гелне шылын шоген, ш?мж? лектын вочшашла к?лткен. Начим й?дым, умшажым петырен, ял гыч марлан ужатеныт. Тыге поян Элексейын ватыже лиеш. Ныл тылзе гыч Элексейым граждан сарыш на?гаеныт, икмыняр жап гыч марийжын колымо нерген кагазым налеш. Марийже колымеке, ава лийшыже тудым суртышто кучаш шонен огыл, а Начилан ?дыр йолташыже-влак тунемаш каяш темленыт.
Тыге тудо Чарласе совпартшколыш тунемаш толеш. Кок ий гыч тиф дене чот черлана, пел ий наре илаш-колаш орланен кия. Тунемаш вараш кодеш, марийжын аважат поктен луктын, изажат м??геш ок пурто… Мом ышташ? Куш каяш? Тыге Начи Кожласола (Ельняги) ялыш поян Йыван вате деке тарзылыкеш миен пура. Тыште мланде пашам ыштен ила: куралеш, ?да, печым печа, шуко моло сомылым шукта. Илышыже й?с? лийын гынат, пасушто я олыкышто пашам ыштен коштмыж годым яндар й?кш? дене шуко марий мурым мурен, к?рг? ойгыжым лыпландарен. Сылнын мурымыжым колын, ?дырлан артистлан каяш темленыт.
1924 ий. Ик шошо кечын, ала иктаж шот лектеш шонен, Начи Чарлаш толеш. Марий театр ончылно афишым т?ткын ончен шогылтын. Тунам тиде театрыште артистлан да режиссерлан Яков Павлович Майоров-Шкетан ыштен. Начин тыге ончышт шогымыж годым воктечше эртен кайыше артистке В.Речкина тумышан мыжерым чийыше ?дырым ужын да театрыш ?жын пуртен. Тыште тудым Я.Майоров-Шкетан вашлийын. ?дыр мурен, куштен ончыктен.
— Й?кет сай, капетат чапле, адресетым кодо, — ойлен театр вуйлатыше. — Налына але огына, вашмутым возен колтена.
Начи, театр гыч лектын, адакат Кресолашкыже п?ртылеш. «Икана каенат гын, молан адак толынат?» — манын, изаже п?ртыш пурташ тореш лийын. «Мый ынде куралынат, ?денат моштем, тарзылан коштшемла, чыла пашалан тунемынам. Е?лан яра ыштен толашымеш, лучо тыланда полшем, поктен ит лук, изай», — с?рвален Начи. Артистлан каяш шонымашыжым шылтен. Тыге Начи адак П?тр изажын суртыштыжо илаш кодеш. Кок арня мучко, ш?м вургыжын, ола гыч вашмутым вучен. Ик кечын, кид сомылкам ыштен шогылтмыж годым, серышым налеш. Тушто тыге возымо лийын: «Поро кече, Анастасия Страусова! Икымше апрельыште 9 шагатлан олашке тол. Кушто муренат, куштенат, тушкак пуро. Шернурыш каена. Пашадар — 17 те?ге. Никита Смирнов».
Тыге Начи Марий передвижной театрыш артисткылан пашаш пура. Кум-ныл кече гыч театр Шернур районыш концертым ончыкташ кая. Тиде концертыште 19 ияш Каврий Начият сцене гыч икымше гана «Йоласал олицает» курыкмарий мурым мура. Тиде мурым Начилан к?чык жапыште Никита Смирнов туныктен шуктен. Вараракше Анастасия Страусова артист пашалан туныктышо кокла гыч ик эн первыйжылан Я.П.Шкетаным шотлен. Тудлан т??алтышыште «Ачийжат — авийжат» пьесыште Орикын рольжым пуат. Тидын шотышто Анастасия Страусова тыгеракын шарнен ойлен: «Модынам моткоч удан, моштымем ситен огыл. Яков Павлович мылам умылтарен: «Тый сценыште Страусова улметым мондо». Сценын законжым туныктышыжла, Орикын т?жвал койышыжым, к?рг? характержым, могайрак лийшашыжым каласкален: «Тый ялыште кычкыркалаш, вурседылаш й?ратыше ?дырамаш-влакым ужынат докан? Шарналте, кузе нуно мутланат, кузе шкеныштым кучат, могай нунын койыш-шоктышышт».
1927 ий. Йошкар-Олаште Марий передвижной театр пелен музыкально-драматический студий почылтеш. Тышке профессиональный театрлан кадрым ямдылаш шонымаш дене артист-влакым, тыгак ялла гыч артист пашалан ш?ман уста рвезе ден ?дыр-влакым тунемаш налыт. Чылаже 18 е? тунемаш пурен. Тиде — Т.Соколов, А.Мамуткин, П.Тойдемар, В.Речкина, А.Филиппова, А.Маюк-Егоров да молат. Нунын коклаште Анастасия Страусоват лийын. 1929 ийыште Настя йолташыже-влак дене пырля тиде студийым тунем лектеш, тылеч вара профессиональный артист семын спектакльлаште модаш т??алеш. Тыге «М?кш отар» спектакльыште туныктышо Татьяна Григорьевнам (1928 ий), «Илыше в?д» у спектакльыште Юмын ?дырым (1929 ий) модеш. Нине спектакль-влак дене Марий театр 1930 ийыште Москвашке, СССР-ысе калык-влакын театр да искусство шотышто икымше Всероссийский олимпиадышкышт кая. Тунам марий артист-влак спектакльла деч посна эше 25 концертым ончыктеныт. Настя Страусова мурызо-влак конкурсышто участвоватлен, М.Горький л?меш МХАТ театрын сценыштыже «Йоласал олицает» курыкмарий мурым йо?галтарен да кокымшо верым се?ен налын. А.Страусован кок й?ратыме мурыжо лийын — тиде к?шн? ончыктымо мурыжо да кокымшыжо – «Ужар посто гай кумда олыкет».
«Профессиональный театрым почмеке, тудо сольный мурыжо-влакым мурымым й?ршеш чарныш», — шарнен возен Н.М.Арбан. 1930-шо ийлаште Анастасия Гавриловна Марий театрын ик эн ончыл актрисышкыже кушкын шуэш. Тудлан ынде о?айрак да нелырак характеран роль-влакым ойыреныт. Тунамсе жапыште тудын личный илышыштыжат кугу вашталтыш лиеш. Анастасия Страусова Йошкар-Ола районысо Юркино ял гыч марий рвезе Степан Кирилловлан марлан лектеш да Кириллова фамилийым налеш. Ты марте марийжын кушто да к?лан пашам ыштымыже т?рыс пале огыл ыле. Колынам, пуйто тудо милицийыште пашам ыштен. Тидым пален налаш шонен, Марий Эл Республикын элк?рг? паша шотышто министерствыш серышым возенам. Тушеч вашмутым нальым. Серышыште тыге ончыктымо:
«Кириллов С.К. с 01.09.1928 года служил в должности агента уголовного розыска УРКМ Марийской автономной области, с 25.12.1932 года старший инспектор особой инспекции, с 08.09.1933 года начальник Звениговского РУМ МАО, с 01.06.1935 года секретарь УРКМ НКВД МАССР, с 01.11.1937 года уполномоченный отдела БХС УРКМ НКВД МАССР, с 01.10.1038 года начальник Куженерского РОМ МАССР». Тыгак умбакыже палемдыме: Степан Кирилловын кок икшывыже лийын: Сарра ?дырж? (1932 ийыште шочын) да Леонид эргыже (1939).
Ты еш нерген теве кузе шарнен каласкала Джерия Васильевна Якшова (Марий театрын ик эн уста артистше В.Якшовын ?дырж?): «Нуно Йошкар-Олаште 1-ше №-ан аптеке ваштареш Советский уремысе ончычсо купеч Барановскийын кок пачашан п?ртыштыж? иленыт. Суртыштышт домработницым, няням кученыт, а Сарра ?дырыштын посна шке няняже лийын. Саррам моткоч сайын чиктеныт, эре порсын тувырым гына. Анастасия Гавриловна пеш мотор ?дырамаш лийын, садлан марийже тудым эре ушкален. Театрыште пашам ыштымыжат келшен огыл. Тидлан верч еш шаланен. Анастасия Гавриловна 5-6 ияшрак Сарра ?дырж? (вара тудо палыме режиссерыш савырна) дене шкет кодеш». Режиссер Сарра Кириллова шкенжын савыктен лукмо «Наш театр» книгаштыже аважын кум икшывыже лийын манын возен: «Родился мой брат, который в три годика, еще до моего рождения, умер. Потом я, и еще появилась сестренка. Она умерла от дифтерита в два месяца, когда мне было два года». Ойырлымыж деч ончыч Анастасия Гавриловналан марийже шыдын руалын: «Але мый, але театр! Ойырен нал». Тудо шке семынже т?рлын шонкален. Кертеш мо театр, искусство да йолташыже-влак деч посна илен? Тыгеракын Анастасия Гавриловна театрымак ойырен налын, тушанак пашам ышташ кодын. «Ох, й?с? ыле, — шарнен ойлен тудо. — Эрдене — репетиций, кастене — спектакль, а эше гастрольжо! Пелен вургемым погалтен, кидыш изи Сарра ?дыремым налын, телым имньым кычкен, тер почеш луман корно дене ял гыч ялыш спектакль дене мыняр кошташ пернен!»
1937 ий. Марий театр С.Н.Николаевын «Полатовын с?анже» (варарак тиде спектакльлан «Салика» л?мым пуымо) спектакльым ямдылаш т??алеш. Тудым уста режиссер, курыкмарий рвезе А.Маюк-Егоровлан шындаш ?шанат. Шонаш гын, Саликам модаш утларак Страусовалан келшен, садлан Настя тиде рольым моткоч с?рвален йодын. Но режиссер тудым вес чолга артистлан, героинян характержылан келшыше Нина Конаковалан, пуэн. А Страусова Эчан ватын рольжым модын. Режиссер А.Маюк-Егоров шкеже тидым тыге умылтарен: «Тылат тиде рольым модаш нигузе келшен ок тол. Саликан к?рг? чон вургыжмыжо, неле илышыже шкендын илышетым шарныкташ т??алыт, тидыже артистлан модашыже мешая. Тунам пьесыште Саликан огыл, а Страусован илышыжым ончыктымаш лиеш.
Анастасия Гавриловна ятыр жап режиссерлан ?пкелалт коштын. Эчан ватым модаш шонен огыл гынат, А.Страусовалан тиде рольжак артист семын кугу к?кшытыш шуаш полшен. Тиде рольым 1938 ий гыч 1966 ий марте (500 утла наре) й?ршеш шкетын модын.
Тидымат палемдыман, А.Г.Страусова ?мырж? мучко кеч ик гана т?? рольым модаш эре шонен, вучен коштын. Но тудлан эше изирак роль-влакым веле ойыреныт. Анастасия Гавриловна шке ?пкежым нигунам т?жвак луктын ончыктен огыл. Кеч-могай — изирак але кугурак, койдарчык але эпизодический — роль-влакым модаш логалын гынат, кугу талантшылан к?ра моткоч уста, чонеш пижше койышыж дене шуко у деч у образым шочыктен. Мутлан, Н.М.Арбанын «У муро» спектакльлаштыже шкеж гаяк ушан, поро, ныжыл Оринам 15 ий к?рылтде модын. «Акпатырыште» — Сави ватым, «М?кш отарыште» — П?тыр ватым, «Тул й?ла» спектакльыште — кутырыдымо шужышо кувам, а «Эре?ерыште» — сокыр кувам.
М.Шкетан л?меш Марий кугыжаныш театрын ончычсо т?? режиссержо Сарра Степановна Кириллова аваж нерген шкенжын «Мемнан театрна» книгаштыже тыге шарнен возен: «В довоенный период творчество Анастасии Страусовой не сложилось. Был еще один неоспоримый факт: очень сильные соперницы — Анастасия Филиппова, Нина Конакова, Прасковья Смирнова, Анастасия Тихонова. Это были крупные фигуры в истории Марийского театра, и по праву исполняли главные роли, о которых, наверное, мечтала моя мать. Будь то Катерина в «Грозе» А.Н.Островского или Эвика в «Акпатыре» С.Г.Чавайна… Была еще одна причина, тайная, неведомая тогда и самой Страусовой. Просто в тот период не настал еще ее час. Эту тайну разглядел в Анастасии Страусовой вернувшийся из ГИТИСа Алексей Маюк-Егоров. Моя мама, будучи красивой, статной, музыкальной (у нее был хороший голос), все-таки не была героиней. Она была острохарактерной, гротесковой, подлинно народной, комедийного плана актрисой. А.Маюк-Егоров поручил ей в 1936-ом «Салике» С.Николаева роль Эчан вате. С этого момента и началась подлинная Страусова».
«Салика» пьесын авторжо С.Н.Николаев А.Г.Страусован Эчан вате образше нерген тыге шарнен возен: «Саликан» историйыштыже Эчан вате рольым модшо РСФСР-ын сулло артисткыже А.Страусова мондаш лийдыме образым чо?ен коден, тудын Эчан ватыже илалше, ныжылге, йорга койышан, мураш й?ратыше, чоя тулык вате ыле. Тиде рольым пеш устан,шыман, кугу куан дене модын».
1938 ий… Марий кундемыште в?ран репрессий жап озалана. Марий театрын самырык режиссержо Алексей Маюк-Егоровым, тудын пелашыжым, актрисе Анастасия Филипповам, ик эн тале артист Василий Якшовым да шуко марий артистым л?ен пуштыт. Илыш дене чеверласа тале драматург Я.П.Майоров-Шкетан. Тыгай шучко жапыште Марий театр моткоч неле илыш дене ила. Туткар деч утлаш шонен, шуко артист театр гыч кая. Кугу сар т??алме жапыште театр гыч Анастасия Страусоват кая. Тидыже Степан пелашыж дене ойырлымо денат кылдалтын улмаш. Еш шаланымек, Степан Кириллович Кирилловат Москошко тунемаш лектын кая (тунем лекмекыже, Оза?ыш пашам ышташ толеш).
Ындыже Анастасия Страусова Сарра ?дырж? дене коктын Советский уремысе (Ленинский садикын пурла могырышто верланыше) пу гыч чо?ымо кок пачашан тошто «Онар» унагудын кокымшо пачашысе ик п?лемыштыже иленыт. Тунам тушто шуко артист илен. ?лыл пачаште ресторан верланен улмаш. Паша деч посна кодмеке, актрисе ден ?дыржылан шуженат шинчаш логалын. Садлан 1939 ийыште, к?леш вургемым погалтен, шым ияш Сарра ?дырж? дене Лопатиныш (кызытсе Волжск ола) лектын кая да Пионер п?ртышт? драме ден куштымаш кружок-влакым в?даш т??алеш. Илашышт кок пачашан пу п?ртышт? изирак п?лемым ойырат, Сарра икымше классыште тунемаш т??алеш. А.Страусова йоча-влак дене изи спектакль-влакым, скетч ден куштымаш-влакым ямдылен.
Но вашке Кугу сар т??алеш. Пионер п?рт петырналтеш, А.Страусова паша деч посна кодеш, ик жап гыч изирак библиотекыште пашам муэш. Тыге адакат еш шужен, кылмен ила. Чыла вургемым я кочкышлан вашталтеныт, я ужаленыт. Кочде илен, ?дырамаш изи курика киндыжымат ?дыржылан пукшаш т?чен, икана ушым йомдарен, к?варыш й?рлын. Теве кузе шарнен возен аваж нерген Сарра ?дырж? «Я, проснувшись, не нашла ее рядом, она лежала на полу. В ночной рубашке, босиком я бросилась по мартовскому снегу к тете Пане, нашей родственнице, которая жила на той же улице неподалеку. Когда мы прибежали домой, мама уже лежала на кровати. Живая. О ней позаботились наши соседи, которые проснулись на мой крик. Наутро мы поплелись в больницу, куда маму уложили, так как у нее были острый катар желудка и полнейшее истощение. Она пролежала долго, а я все время бегала к ней».
1941 ий. Пытартыш т?шакым ужален налме кум пуд уржам начальниклан пуэн, А.Г.Страусова Лопатино гыч Йошкар-Олаш п?ртылаш разрешенийым, броньым налеш (сар жапыште пропуск деч посна нигуш каяш лийын огыл). Тудым театрыш вигак налын огытыл, садлан шыже-теле жапыште Цибикнур воктенсе ялыште илат. А.Г.Страусова тыште йочасадым вуйлатен, а Сарра колхозышто кыне к?раш коштын. 1942 ий шошым уэш Марий театрыште артисткылан пашам ышташ т??алеш. Ик жап гыч пырля ыштыше уста артист Илья Россыгин дене пырля илаш т??алыт. Но А.Страусова вес п?ръе?ым й?ратен, садлан вашке ойырлат.
Актрисын пашажым к?кшын аклен, 1949 ийыште «Марий АССР-ын сулло артистше» л?мым пуат. А.Г.Страусова Марий театрыште пел курым наре пашам ыштен. Чыла моштымыжым, вийжым театр искусствылан пуэн. Тиде жапыште 100 утла рольым модын. Марий театрын тале мастаржым Марий правительстве моткоч к?кшын аклен, тудлан «Марий АССР-ын калык артистше» да «РСФСР-ын сулло артистше» чап л?мым пуэн. Куд ий наре тудо депутат лиеш, Йошкар Знамя Паша орден дене палемден.
Театрын ончычсо т?? режиссержо, Россий Федераций искусствын сулло деятельже С.И.Иванов «Тудо Марий театрын чапше лийын» статьяштыже («Марий Эл» газет, 28 октябрь, 2000 ий) А.Г.Страусовам шарнен, тыге возен: « Анастасия Страусовам мый 1947 ий гыч паленам… у спектакльым ямдылыме годым тудлан нигунам умылтарыме огеш к?л ыле, иканаште чылажымат шке умылен кертын, могай жапыште, кузе роль дене пашам ыштен, ниг? пален огыл. Репетицийыш лекташ тудын чылажат ямде, кучен чарен гына шукто. Темпераментше, к?рг? вийже иктаж лу е?лан ситен. Капкыл таза, тумо гай, к?рг? чон поян, йылме писе…П?рт?с тудлан чылажымат ситышын, утымеш пуэн…».
Тунам А.Г.Страусова Марий театр искусствын ик эн первый профессионал артистше, волгыдо чолга ш?дырж? лийын! Вучен шукта мо ончыкыжым марий калык Анастасия Страусова гай уста кугу мастар-влакым? Т.Е.Евсеев л?меш Марий Национальный тоштерын архивыштыже А.Г.Страусован, А.Т.Тихонован личный архивышт аралалтыт. Тошто фотос?рет-влак коклаште иктыже поснак шинчалан да ш?меш перна. Тиде фотошто Анастасия Страусова «Ромео и Джульетта» спектакль гыч Кормилице рольышто войзалтын, а Джульеттам тунам Анастасия Тихонова модын. Тиде фотожым А.Страусова А.Тихоновалан п?леклен да ше?гелныже тыге возен: «Шарнен иле, Настя та?ем, «Ромео и Джульетта» пьесе гыч Кормилицетым. Эррак колем гын, мыйын й?ратыме муремым муро – «Уржа посто гай лопка олыкет». Настя Страусова, 1951ий »).Чаманаш кодеш, ?дыр та?жылан п?леклыме фотос?ретыште возымо семынак, А.Страусован ?мырж? А.Т.Тихонова деч вич ий ончыч, 1982 ий 30 июньышто, к?рылтын, тунам тудо 77 ийыш тошкалын улмаш.
А.Г.Страусован Марий театрын историйыштыже кодымо поро кышажым тудын ?дырж?, режиссер С.С.Кириллова, шуен. Таче мастар актрисе Страусован мотор фамилийже Марий Элыште веле огыл, м?ндыр Германийыштат йо?га. Ындыжым тудын уныкаже, с?ретче-скульптор Юлия Страус-Варлих (тудо кызыт Берлиныште ила) коважын фамилийжым нумалеш.
Мария Матукова.
«Кугарня». 2012 ий 21, 28 декабрь