29 ноябрьыште, шке шочмо кечынже, М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театр калыкым уэш «Салика» спектакльыш ӱжеш. Тиде гана тудым актер-влак 900-ше гана модын ончыктат. Тиде шкешотан лӱгече пайрем семын эрташ тӱҥалеш. Тыгайым шке шинча дене ужаш кӱлеш.
Икымше гана – икымше марий профессиональный режиссер
Кажне театрын репертуарым тупрӱдӧ семын пеҥгыдын кучышо да виктарен шогышо спектакльже уло. Тудо ты але вес коллективын лач тудлан гына келшыше, моло деч ойыртемалтше тӱсан улмыжым палемден ончыкта. Национальный йылме дене модшо театр-влак шотышто тидым поснак ойырен каласаш лиеш. М.Шкетан лӱмеш Марий драме театрын тыгай спектакльже – «Салика» музыкальный комедий (авторжо Сергей Николаев). Тудо икымше гана сценыш 1938 ий апрельыште лектын да репертуар гыч нигунамат кораҥын огыл. Пеш кужу жап театр у тургымым лач тиде спектакль дене почын. 80 ийыште тудым латкок гана шындыме. «Саликан» икымше режиссержо А.Маюк-Егоров лийын. Тылеч вара ты пьесым кажныже кок кутышын С.Савельев, С.Иванов, кум гана В.Пектеев, ик гана гыч А.Бутузов, М.Толчинский, С.Кириллова, В.Домрачев шынденыт.
Нине режиссер-влак тӱрлӧ школ гыч улыт, кажныжын — шкенжын усталык шинчаончалтышыже. Кажныже «Саликам» «почаш» шкенжын сравочшым кычалын, весын уждымым ужаш, а мо улшыжым вес семын ончалаш тыршен. Тылеч ончыч шындыме деч кажне у спектакль художникын сценым сӧрастарымыже, вургем, посна рольым шке семын почаш тыршыме дене ойыртемалтын. Но музыкальный комедийын рӱдыжӧ, негызше эре тудак кодын.
С.Николаевын ты произведенийыште ик эн кугу сеҥымашыже — персонаж-влак моткоч пӱсӧ да лывырге йылман улыт, мыскара шотан мутланымашышт ӱшандара да чон канен воштылаш тарата. Калыкмутым моштен кучылтмо, нуно образым тӱрлӧ могырым почын пуаш полшат. «Салика» тунар марий койышан да шӱлышан пьесе, тудым вес йылмыш кусарашат ок лий.
Тиде произведенийын возалтмыже да сценыш толмо корныж нерген авторлан печать гоч ик гана веле огыл радамлын каласкалашыже логалын, молан манаш гын тудым вес еҥын возымыжым шолыштын (плагиат) манын титаклаш тыршыше-влакат лектыныт. А тӱҥалынже «Кӱрылтшӧ сӱан» радиоинсценировко гыч. 1935 ийыште тудын эфирыште йоҥгымыжо дене шулдыраҥын, шкенжым сылнымутышто тергаш гына тӱҥалше рвезе ты сюжетым пьесе марте шукташ пижын. Тудо жапыште марий драматургический произведений шотышто чӱдылыкым шижше театр 1936 ийыште «Полатовын сӱанже» пьесым куанен вашлийын. Тунам сылнымут пӧлкам таче марий сылнымутын классикше семын палыме С.Чавайн вуйлатен. Тӱшкан лудмек, икмыняр тӧрлатымашым ыштен, пьесым шындаш лийшылан шотленыт. А шындаш ӱшаненыт Москвасе театральный институтым тунем пытарен толшо икымше профессиональный марий режиссер Алексей Маюк-Егоровлан.
С.Николаев марий музыкальный комедийым возымаште могай сай йӱла уло, чылажымат моштен кучылтын да пьесыш шыҥдарен. Тылеч ончычсо возышо-влакын опытыштлан эҥертен, самырык автор у савыртышым, оригинальный решенийым муын. Негызлан морко сӱаным налын, тудын ойыртемжым тӱрлӧ могырым почын пуэн. Пьесысе кажне сӱрет тиде калык йӱлан посна йыжыҥжым ончыкта, туштыжо — шкенжын мурыжо ден куштымашыже. Нуно диалог дене иктӧрак нелытан улыт, герой-влакын характерыштым рашемдаш полшат.
Сюжет проста манашат лиеш. Батрак Эчук ден тулык ӱдыр Саликан йӧратымашышт ончыкталтеш. Тидым шотыш налде, Ози Кузи Саликам парым шотеш ватыголышо шоҥго Полат Акпайлан пуаш келшен. Марина ден Чопай гай чолга ӱдыр-рвезе-влак огыл гын, Саликам Акпайын ончычсо ватыж-влак гаяк пӱрымаш вуча ыле. Но сӱан йӱла радам дене моштен пайдаланен, пӱсӧ уш-акылышт да йӧным муын моштымыштлан кӧра рвезе-влак поян-влакым, тыгак урядникымат ондален кертыт, калык воштылтышыш луктыт. Салика ден Эчукын яндар йӧратымашашт сеҥа, амызе койышым аралыше поян суртым коден, нуно эрыкан кайык гай ончыкылык волгыдо илышым чоҥаш каят.
Спектакльын жанржым ончыч музыкальный драме семын палемдыме улмаш. Но сценыш лекмеке, «Саликан» комедий деке утларак лишыл улмыжо рашемын. Тылеч вара тудо эре музыкальный комедий семынак шындалтын.
В.Маюк-Егоров пьесын авторжын тӱҥ шонымашыжым вигак шижын кертын, марий сӱан йӱлан театрализоватлыме вариантшым ямдылен, тидын годым илыш-йӱла радамым поянын нужна-влакым темден илымышт, класс кучедалмаш теме дене кылден. Сценым сӧрастарыме, костюм могырым ончалмаште пеш волгыдо тӱсан этнографий спектакль лектын. Шуко калык муро йоҥген, куштымаш лийын.
Тулык ӱдыр Саликан образшым Нина Конакова чоҥен. Тиде актрисе марий калык творчествысе ӱдырамашын образше дене лишыл лийын, сандене ончышо тудым вигак йӧратен шынден. «Тудо кап-кыл денат, шке моторлыкшо денат, сылне шӱшпык гай йӱкшӧ денат Саликан образшылан пеш келшен, пуйто лач тиде рольлан пӱралтын. Москва гыч толшо писатель ден критик-влак, Конаковам ончен, арам огыл куаненыт да модмыжым пеш кӱкшын акленыт»,- палемден пьесын авторжо шке шарнымаштыже.
Печатьыште тыгак Эчукым модшо В.Якшовын, Маринам модшо А.Филиппован, Полатовым модшо И.Якаевын пашаштлан кӱкшӧ акым пуэныт. Сай актер паша семын ончыктеныт Тимофей Григорьевын Ози Кузижым, Анастасия Страусован Эчан ватыжым, Филипп Лебедевын Чопайжым, Михаил Сорокин-Руйын Сармаевшым, Александр Мамуткинын Терейжым.
Т.Григорьев шке геройжым фольклор театрлан келшыше чия дене сӧрастарен. Тудын Ози Кузиже – нимогай чаманымашым палыдыме шыде айдеме. Ты постановко дене пашам ыштыме годым актер ден режиссерын шонымашышт ик семын келшен толын. Варажым вес режиссер-влакын шындыме спектакльлаштат артист ты образым лач тыгайымак ыштен, да ты рольым 1966 ийыште пенсийыш лекмешкыже модын.
Тыгаяк «пӱрымашан» лийын А.Страусован модмо Эчан вате. Актриса шкенжым шке йӧратыше, шкенжым чаплылан шотлышо поян тулык ватын койышыштыжо чоя, кӧраныше, весыным руалтен налаш ямде улмыжым ужеш. Лач тиде роль А.Страусовалан актер семын чапланаш полша, тудым марий театрын эн виян актержо-влак радамыш пурта. Тудат Эчан ватым 1964 ийыште сулен налме канышыш лекмешкыже модын.
Терейын рольышто Илья Россыгинымат кужу жап нигӧ алмаштен кертын огыл.
Премьера деч вара вигак «Марий коммуна» газетыште аклыме мут савыкталтын. Тыгак Москваште лекше «Советское искусство» газет «марий калыкын революций деч ончычсо илышыж нерген спектакльым кугу сеҥымаш дене ончыктымо» нерген увертарен.
Но икымше гана сценыш лукмо «Салика» спектакльын пӱрымашыже кӱчык лийын. «Лач тиде шошымак, личность культ озаланыме жапыште, эн уста артист-влакым да режиссер Маюкымат арестоватлышт. Тыге «Салика» веле огыл, пӱтынь театр тулыкеш кодо. А шыжылан пьесым мыланем угыч шындаш пуышт, — возен варарак С.Савельев.- Ондакше мый режиссерын ассистентшылан ыштенам. Ончылнем пеш кугу да неле паша ыле. Вет мастарын шындыме первый спектакльым калык монден огыл, сандене мылам постановка оҥай, сӧрале лийже манын, моткоч чот тыршаш логалын. Кеч-мо гынат, 1939 ийыште, адак мартыштак, спектакльым ямдылен шуктышна. Пашана арам лийын огыл: тудым калык шокшын вашлие».
Спектакль гыч кинофильм марте
Жап эртыме семын театрын труппышкыжо у актер-влак ушненыт, режиссер-влак вашталтыныт. А «Салика» пьесе эре шинчаончылно лийын. Тудым арамлан огыл калык пьесе маныныт. «13 ий эртен гынат, «Салика» эре тудак: ныжылге, ший оҥгыр гай йӱкан, ялт марий илыш-йӱла койышан эре самырык пьеса. Эртыше латкум ий гутлаште тудын чон вийже утларак тале лийын, тудын йӱкшӧ эше утларак пеҥгыдемын, лӧзаҥын», тыге аклен возен 1951 ийыште чапланыше писатель В.Юксерн «Салика» спектакльым сценыште кокшӱдымшӧ гана модмо годым. 300-шӧ спектакль авторын усталык пашажлан 25 ий теммым палемдыме годым 1956 ий февраль тылзыште лийын. С.Николаевын 70 ияш лӱмгечыжым палемдыме кечылаште «Саликам» 700-шӧ гана модыныт.
1966 ийыште «Саликам» шындаш тӱҥалше С.Иванов тиде жаплан келшыше идейым да характерым кычалаш тыршен. Тунам тудо Совет властьым ыштымылан 50 ий теммылан пӧлеклалтше Всесоюзный смотрышто I-ше степенян диплом дене палемдалтын. Тиде спектакльым прессыштат радамын лончылымо. Театровед М.Георгинан шонымыж почеш, ты постановкышто социальный негызым, пьесысе персонаж-влакын нунылан гына келшыше ойыртемыштым муаш тыршыме. Г.Иванован модмо Салика мотор сын-кун дене огыл, эн ончычак шкенжын кӧргӧ шижмашыж дене кумылым налеш. Ты актрисын героиньыже кӧргӧ чонжо дене виян ӱдыр, тудым мом шонен пыштымыж деч кораҥдаш, лывырташ ок лий, тудым тодылат гын веле сеҥет. Лач тидын дене пьесын идейный шонымашыжым келгемда, палемден театровед.
Маринам модшо Т.Степанова рольыш куштылгын пурен, вес тӱрлӧ Марина лийынат ок керт манме шонымашым луктеш. Спектакль гыч спектакльыш тудо рольжым пеҥгыдемден толеш. Икымше картиныште, шыдешкымыжым шылтыде, шинчаж дене шӱтышашла ончен Ози Кузи воктеч эртымыж годым тудыжо ӧрмыж дене мом ышташат ок пале. А ончышо актрисым совым кырен ужата. Кажне сценыште тудо вес тӱрлӧ, ойыртемалтше. Эсогыл нимом ок ойло гынат, чолга улмыжо раш палдырна.
Эчукын рольыштыжо зритель кок самырык актерым – А.Иванов ден В.Гороховым – онча. Коктынат чоным пыштен, ӱшандарышын модыт. Но социально раш пале образым А.Иванов ышта. Тудын Эчукшо пиалдыме веле огыл, тудо эше лӱддымӧ.
Чопайым тыгак кок самырык актер В.Петухов ден А.Андрианов пеш чолган модыт. Ала-кудыжым ойырен каласашат йӧсӧ. Но В.Петухов посна сценылаште утыжым пижедылше, зрительлан йӧраш тӧчынеже манме тӱрыш шуын. А теве Полат Акпайын ондаксе образше деч режиссер кораҥын. А.Афанасьевын геройжо мотор шӱргывылышан, яшката кап-кылан, ондаксе гай шоҥгат огыл. Сандене Салика тудын деч лачак весым йӧратымыжлан кӧра веле кораҥнеже манын шонаш лиеш.
Ози Кузи рольышто РСФСР-ын сулло, МАССР-ын калык артистше Т.Григорьевым тиде гана шындыме спектакльыште И.Матвеев вашталтен. Да вигак ончышым ӱшандарен кертын. МАССР-ын сулло артистше тунар весым пызырен илыше поян еҥым огыл, мыняр янлык чонан айдемым ончыкта. Лач тиде образ полшымо дене И.Матвеевын актер семын кӧргӧ виян улмыжо почылтын.
А теве Эчан ватым Р.Руссина ден М.Сапожникова шыде чонан, чоя да Саликам нимолан шотлыдымо ӱдырамаш олмеш весела кумылан, пӧръеҥ-влак ончылно ковыртатылше, Саликам тулартыше семын веле ончыктеныт. Теве тыге радамлен лончылен М.Георгина тиде постановкым.
А 1976 ийыште С.Кириллован шындыме «Саликаште» артистке М.Митрофанова Эчан ватын образшым ятырлан келгемден, комичный персонаж социальный тӱсым налын. Эчан вате моторлыкшым ынде поянлык гоч умыла, оксан вийжым паламыжлан кӧрак тудо шучкырак, осалрак. Тидын годымак актрисе писын вашталтеш: Эчук ден Салика ончылно тудо ик тӱсан, Терей воктене – весе. Тиде образ М.Митрофанован усталык корныштыжо чынжымак пале кышам коден.
Режиссер Сарра Кирилован тичмаш налмаште шонымашыже тыгай лийын: социальный линийым ончыко лукташ да неле психологический характеран типым чоҥымо корныш шогалаш. Филологий науко кандидат А.Александров премьер деч вара возен: «Чын, ынде воштылтыш шагалрак, но тидын годымак герой-влак кокласе отношений келгемын, порылык осалым мыскара гоч веле куштылгын ок сеҥе, социальный протестын ойыпшо, психологический тарванымашын, действийын ӱжакаже палдырнат. Тугеже ончышо еҥым спектакль сюжетын корныжым, вияҥмыжым шекланаш веле огыл, тыгак герой-влак пелен утларак тургыжланаш, шонкалаш, кычалаш тарата. «Саликам» социальный сынан комедий семын чоҥымым умылтараш пешыжак неле огыл. Тудо М.Шкетан лӱмеш Марий драматический театрын пытартыш жапыште палемдыме корныж гыч лектын шога. Театр зритель деке лишемаш тырша, шоя комедийность деч кораҥын, тудым шонкалаш кумылаҥдынеже». Неле, но кӱлешан корно, палемда статьян авторжо мучашыште.
1988 ийыште «Салика» шындыше режиссер В.Пектеев тыге палемден:
«Мемнан илыш чот вашталтын, илыш дене пырля йӧратымашат. Тушто арулык йомын толеш… Спектакльым шындыме годым Эчук ден Саликан йӧратымыштым гына ончыкташ шагал ыле. Ме нунын ваштареш шогышо шем «вийым» кугемдаш тыршенна. Ози Кузи Саликам Полат Акпайлан нигунамат ок пу ыле, тудым шке шочшыжлак йӧрата. Но пуыде ок керт: Полат Акпай ден урядник Иван Иванович могырым кугу шучкылыкым шижеш. Вес семын ойлаш гын, нунын шеҥгелне «кӱ пырдыжым ужеш, тиде пырдыжыш миен тӱкнен, вуйымат йомдараш лиеш. Эчукым арестоватлыме сценышке мый пеш шуко ӱдыр-рвезе-влакым луктам. Тыгай вий ваштарешышт шогышо Ози Кузи ден Иван Ивановичым лӱдде чактарышаш ыле. Но нуно «власть» деч лӱдын-чытырен шогат. Таче кечылан келшыше шонымашым моло сценылаштат почын пуаш кумыл лийын».
Тиде режиссерынак 1999 ийыште шындыме спектакльыштыже театровед Н.Кульбаева тӱшка сценын кугу вержым ужеш. Ялысе самырык-влакым модшо-влак деч романтизм шӱлыш толеш, палемда тудо.
2004 ийыште «Саликам» режиссер Василий Домрачев шынден. Российысе ятыр киношто модшо Василий Валерианович 2010 ийыште калыкын йӧратыме тиде произведенийлан эше вес тӱрлӧ илышым пуэн. Тудо «Салика» телевизионный фильмым сниматлен. Тидым Казаньысе «Творчество» ТО-н да Морко районысо тунамсе «Передовик» ял озанлык предприятийым вуйлатыше Г.Григорьевын полшымышт дене ыштен кертме. Таче тиде фильмым кугу экран гоч ончаш лиеш.
Таче сценыште модмо «Саликан» режиссер-постановщикше — театрын художественный вуйлатышыже В.Пектеев. Тудын тӱҥ ойыртемже – тыште «Марий кундем» калык семӱзгар оркестр шокта. Тиде, мутат уке, спектакльлан тичмаш налмаште ямым пурта, артист-влаклан мураш полша. «Марий памаш» фольклор ансамбльын мурен-куштымашыже сӱан сценым ятырлан пойдара. А роль могырым ончалаш гын, мутлан, шке жапыштыже Саликам модшо Светлана Строганова таче Эчан ватын образшым мастарын чоҥа. Полат Акпайым режиссер арамлан огыл Василий Домрачевлан ӱшанен, актер геройжым умылен да чон дене шижын модеш. А йӧратыше кок самырык еҥын, Салика ден Эчукын, рольжым Алина Егошина да Светлана Александрова, Игорь Антропов да Иван Соловьев модыт…
Теве тыге «Салика» кандашле ий утла сценыште ила. «Салика» — йӧратымаш да келшымаш нерген историй гына огыл. Тиде — марий калык йӱла шотышто энциклопедий. Тудо илышыште эркын мондалт толеш. А «Саликаште» аралалт кодын. «Салика» М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрын репертуаржын веле огыл, пӱтынь марий литературын, марий калыкын аклаш лийдыме кугу поянлыкше.
Светлана БЕЛКОВА, театрын сылнымут пӧлкажым вуйлатыше.