КУЗЬМИНЫХ СТЕПАН ИВАНОВИЧ (1918—1990),
РСФСР-ын калык артистше (1978),
Марий АССР-ын калык артистше (1960),
МАССР Кугыжаныш премийын лауреатше (1977)
1918 ий 9 декабрьыште Оршанка район Покшел Пуял ялыште кресаньык ешеш шочын. 1932 ийыште кресаньык молодежь школым тунем пытарен да Искусство Марий областной техникумыш шинчымашым погаш пурен. 1935 ийыште тудым тунем лекмек, Марий кугыжаныш театрыш пашаш толын.
С.И. Кузьминыхын творческий корныжо эпизодлаште модмо роль-влак гыч тӱҥалын. Ондак Любэн кулын (Мольер, «Жорж Даден», 1935), Николайын (В. Гусев, «Чап», 1936) рольыштым модын. Нине спектакль-влакым Н.Д. Станиславский шынден. А.И. Маюк-Егоровын шындыме «Дубровский» (1937) спектакльыште С. Кузьминых француз Дефоржын рольжым келыштарен, А. Островскийын «Доходан вер» (1936) спектакльыште Досужевын образшым чоҥен. Тыгак, мутат уке, Клеонтын (Мольер, «Мещанин доврянствыште», 1938), Беппон (К. Гольдони, «Коклазе-влак», 1939), Лещинскийын (Н. Островский, «Кузе вурс шуаралтын», 1937), Каврийын (С. Николаев, «18-ше ий», 1938) рольыштым палемдыде ок лий. Чыла нине спектакльым тунам Г. Иосселиани шынден.
1939 ий шыжым С. Кузьминых Йошкар Армийыш служитлаш каен, Прут эҥер воктене шогышо артиллерийский дивизионышто службым эртымыж годым Кугу Отечественный сар тӱҥалын. Сарыште неле-йӧсыжат, шере-кочыжат шагал огыл пернен, пленышкат логалын. 1945 ийыште тудым плен гыч утареныт да 1946 ийыште С. Кузьминых армий гыч шочмо кундемыш пӧртылын, Марий кугыжаныш театрыште пашам ышташ тӱҥалын.
Сар деч вара С.И. Кузьминыхын ик эн кугу рольжылан А. Фадеевын «Молодая гвардия» романже почеш режиссёр А. Велижевын шындыме «Рвезе гвардий» (1947) спектакльыште Олег Кошевойын рольжым шотлыман. Варажым тудо «Шочмо кече» (С. Николаев, 1947) спектакльыште Аркадий Милаевын, «Айвика»(С. Николаев, 1948) спектакльыште Азаматын, «Ксения» спектакльыште (А. Волков, 1949) Сергей Соловьевын да молынат образыштым устан чоҥен.
Кугу Отечественный сар деч вара Марий кугыжаныш театрын репертуарже йот элласе да руш классик-влакын произведенийлашт почеш шындыме спектакль-влак дене пойдаралтын. Тыгодым актер С.И. Кузьминых Незнамовын (А.Н. Островский, «Титакдыме титакан-влак», 1948), Антифол Эфесскийын да Антифол Сиракузскийын (В. Шекспир, «Йоҥылыш комедий», 1949), Никитан (Л.Н. Толстой, «Пычкемыш лоҥгаште», 1950), Ромеон (В. Шекспир, «Ромео ден Джульетта», 1951), Хлестаковын (Н.В. Гоголь, «Ревизор», 1952), Фердинандын (Ф. Шиллер, «Йӧратымаш да осал чоялык», 1955) да молынат рольыштым модын.
Пашажым кӱкшын аклен, актер С.И. Кузьминыхлан 1955 ийыште «Марий АССР-ын заслуженный артистше» почётан лӱмым пуымо.
1956 ийыште творчествыж дене келшыдымылан кӧра С.Кузьминых М. Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш ушымо драма театрын национальный труппыж гыч кая да тиде театрынак руш труппыштыжо пашам ышташ тӱҥалеш. Тыште тудо 1961 ий марте тырша. Вич ий жапыште Степан Иванович М. Кацын да А. Вжешевскийын пьесышт почеш шындыме «Олеко Дундич» спектакльыште (1956) граждан сарын геройжо Олеко Дундичын, Вс. Кочетовын «Ершовмыт еш» спектакльыште (1957) Степан Ершовын, Н. Арбанын «Янлык Пасетыштыже» (1958) Янлык Пасетын, М. Толчинскийын «Хризантемы – цветы жизни» (1958) спектакльыште Танакин, И. Поповын «Семья» пьесыж почеш спектакльыште (1960) чуваш рвезе Огородниковын да молынат образыштым чоҥа.
Чыла тидыже палемдалтде ок код: 1960 ийыште С. Кузьминых «Марий АССР-ын калык артистше» почётан лӱмым сулен налеш.
1961 ийыште актер марий труппыш пӧртылеш да вигак кугу рольлан пижеш. Тиде – А. Корнейчукын «Платон Кречет» пьесыж почеш тыгаяк лӱман спектакльыште (1961) хирург-новатор Платон Кречетын рольжо. Врачын поро койыш-шоктышыжым, калык верч тыршымыжым моткоч раш почын пуа.
Республикысе культура илышыште моткоч кугу событий семын 1962 ийыште И. Поповын «Семья» пьесыж почеш «Еш» спектакльым шындымаш лиеш. Тыште С. Кузьминых Володя Ульяновын рольжым модеш, рвезын революционер койышыжым устан почын ончыкта.
1963-1964 ийлаште С. Кузьминых Москваште, Евг. Вахтангов лӱмеш Академический театрыште, режиссура дене стажировкым эрта. Тудын вуйлатышыже – Р.Н. Симонов. Режиссер семын пашам ышташ кумыл С. Кузьминыхын театрыште пашам ышташ тӱҥалме годсек лийын. Сар деч ончыч тудо «Вурс кузе шуаралтын» да «Пограничник-влак» спектакльлаште режиссерын ассистентшылан тыршен.
1952 ийыште М. Шкетанын «Ачийжат-авийжат» драмыж почеш С. Кузьминых спектакльым шынден. Варажымат тудо икмыняр постановкым ямдылен: «Сӱан кечын» (В. Розов, 1964), «Янлык Пасет» (Н. Арбан, 1964), «Тошто таҥ» (М. Рыбаков, 1965), «Мондаш ок лий» (А. ден П. Тур, 1967), «Кунам ломбо пеледеш» (А. Волков, 1967). С. Кузьминыхын усталык корныштыжо С. Чавайнын «Элнет» романже почеш шындыме спектакльыште (1965) Григорий Петрович Ветканын рольжым модмо посна пале семын кодын. Марий интеллигентын образыштыже актер геройын илыш умылымашыже, тӱрыс шонымашыже вашталтмым, личность семын кушмыжым; моткоч устан ончыктен. Мутат уке, тидыже Степан Ивановичын тале, уста актер улмыжым эше ик гана пеҥгыдемден. Кап-кыл сынже, тӱжвал тӱсшӧ дене тудо драматический ден трагический роль-влакым поснак сайын модын веле огыл, койыш-шоктышым почын пуаш нуныжо чот полшеныт.Пеҥгыде койыш-шоктышан, ойырен налме пашам лийжак манын шуктымо кумыл дене шкешотын тургыжланыше геройым А. Асаевын «Товатлыме куэ» (1967) спектакльыште раш почын пуэн. Кумда шонымашан, илышым йӧратыше, но чер дене йӧсланыше да шкет улшо Егор Булычовынат (М. Горький, «Булычов Йогор да молат», 1968) илышыжым актер Степан Кузьминых сценыште моткоч мастарын «илен эртарен». 1968 ийыште Драме да йоча театр-влакын всесоюзный фестивальыштын (тудыжо Максим Горькийын шочмыжлан 100 ий теммылан пӧлеклалтын улмаш) жюриже Степан Иванович Кузьминыхын пашажым кӱкшын аклен да I cтепенян диплом дене палемден.
1969 ийыште национальный сцена искусствым вияҥдымашке кугу надырым пыштымыжлан С. Кузьминыхлан «РСФСР-ын заслуженный артистше» почетан лӱмым пуэныт.
1970 ийыште Всесоюзный театр фестивальын жюриже актерлан II степенян дипломым кучыктен – тыгай ак лийын Л. Рахмановын «Вургыжшо шӱм» спектакльыште профессор Полежаевын рольжым модмылан. 70-шо ийлаште С. Кузьминых Б. Брехтын «Мамаша Кураж и её дети» пьесыж почеш шындыме «Вуянче ава ден шочшыжо-влак» спектакльыште Поварын рольжо дене кужу жаплан шарнымашеш кодын.
Мутат уке, актерлан, режиссерлан ыштышыжла, С. Кузьминых творчески кушмо шотышто чарныде пашам ыштен. Шуко рольым чоҥымыж годым актер шке гычат шуко кычалын, тудыжым вара режиссер дене пырля каҥашен, образыш пуртен, тыге герой эше талырак лийын. Образ келге лийын гын, мутат уке, Степан Иванович уло кумылын тудым чоҥаш пижын. Тыгай улыт Сергей (А. Волков, «Ксения», 1952), Алдиар (А. Волков, «Алдиар», 1969), Голованов (К. Коршунов, «Кӱдырчан ӱжара», 1968) да молат. Сценыште С. Кузьминыхын геройжо эреак личность лийын кодын.
М. Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме театрыште пытартыш ийлаште шындыме спектакльлаште роль-влакым сайын ыштымылан 1977 ийыште С.Кузьминыхлан Марий АССР-ын Кугыжаныш премийжым пуымо.
1978 ийыште республикысе театр пашаеҥ-влак кокла гыч С. Кузьминых эн ончыч «РСФСР-ын калык артистше» почётан лӱмым сулен налын. 1979 ий декабрьыште, 40 ий чоло театрыште пашам ыштымеке, 100 утла рольым чоҥымеке, Степан Иванович Кузьминых сулен налме канышыш каен.
С. И. Кузьминых – «Трудовое Красное Знамя» (1971) орденын кавалерже. «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.», «За доблестный труд. В ознаменование 100-летия со дня рождения В.И. Ленина», «Двадцать лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» да моло медаль дене палемдалтын. Тыгак МАССР Верховный Советын Президиумжын Почётан грамотыжым, РСФСР Культура министерствын да МАССР-ын Почётан грамотыштым ик гана веле огыл тудлан кучыктымо. Тудын илышыже да пашаже нерген рӱдӧ прессыштат возымо.
Тӱрлӧ жапыште С. Кузьминых ВТО-н марий отделенийжым вуйлатен, Тынысым аралыме Марий республиканский комитет правленийын членже лийын.
С. И. Кузьминых 1990 ий 14 мартыште ош тӱня дене чеверласен.
С.И.Кузьминыхын статьяже да шарнымашыже:
Солнечные страницы нашей жизни // Марийская правда. 1961. 1 янв.
Йöратыме образ (Любимый образ) // Марий коммуна. 1962. 24 нояб.
К.С.Станиславский да кызытсе советский театр (К.С.Станиславский и современный советский театр) // Марий коммуна. 1963. 17 янв.
Иза-шольо калык полшен (Взаимопомощь братских народов) // Марий коммуна. 1977. 27 июль.
Им идти дальше // Марийская правда. 1979. 29 нояб.
Мир театра // Марийская правда. 1982. 30 дек.
Йÿлышö шÿм дене (С горящим сердцем: Ф.Лебедев) // Марий коммуна. 1983. 28 авг.
Тачат шинча ончылнем (И сегодня перед моими глазами: Йыван Кырля) // Юзо памаш: Сылнымут сборник «Эрвий». Вып.VI. Йошкар-Ола, 1989. С.154—161.
Илыше вÿд (Живая вода) // Илышын воштончышыжо. Йошкар-Ола, 1994. С.157—161.
Илышыже да творчествыж нерген возеныт:
Бабенко И., Федоров В. Й
Майн М. Калыкын йöратыме артистше: С.И.Кузьминыхын шочмыжлан 50 ий (Любимый народом артист: 50 лет со дня рождения С.И.Кузьминых)// Марий коммуна. 1968. 22 дек.
Васильева Л. Романтический актер // Марийская правда. 1969. 27 нояб.
Краснов З. Илыш-йÿла кышкар гыч (Из глубин народной жизни) // Ончыко. 1969. №6. С.85—87.
Эсеней П. Шÿм вургыж кычалме годым (Время взволнованного поиска) // Марий коммуна. 1971. 19 май.
Добронравова Л. Сценыште Степан Кузьминых (На сцене Степан Кузьминых) // Ончыко. 1973. № 2. С. 95—101.
Добронравова Л. Одной лишь думы власть… // Марийская правда. 1978. 10 дек.
Зайниев Г. Усталык шÿдыр (Звезда таланта) // Ончыко. 1978. № 6. С. 87—93. Указ. соч. // Илыш э?ер: Литература ден искусство илыш гыч заметка-влак. Йошкар-Ола, 1985. С. 101—211.
Горохов В. Калык артист (Народный артист) // Марий коммуна. 1979. 9 дек.
Добронравова Л. Однажды и навсегда // Творческие портреты марийских актеров. Йошкар-Ола, 1982. С. 16—36.
Андрусенко М. Семья актеров // Марийская правда. 1985. 27 марта.
Чокмар Э. Калык артист: Артист Степан Кузьминых шочмыжлан — 75 ий (Народный артист: 75 лет со дня рождения артиста Степана Кузьминых) // Кугарня. 1993. 3 дек.
Кузьминых С.И. (1918—1990) // Земля оршанская. Йошкар-Ола, 1994. С.44—46.
Иванов С. Марий сценын чолга шÿдыржö (Яркая звезда марийской сцены) // Ончыко. 1999. № 3. С. 159—175.
{phocagallery view=category|categoryid=249|limitstart=0|limitcount=0|detail=3|displayname=0|displaydetail=0|displaydownload=0|displaydescription=0|displayimgrating=0}