ФЕДОРОВА АНИСЬЯ ФЕДОРОВНА (1930—1982),
МАССР-ын сулло артисткыже (1972),
Марий АССР-ын Кугыжаныш премийын лауреатше (1978)
ВЕКАТ, САҤГАШЫЖАК ВОЗАЛТЫН
Артист-влак тудым шке коклаштышт, йöратен да пагален, Оня пелештеныт. Фамилийжым ешарыме кÿлын огыл, тугакат раш – тиде Анисия Фёдоровна Фёдоровам тыге маныныт. 1982 ий годсек ты тÿняште уке гынат, пырля ыштыме йолташыже-влак тудым порын, мемнан Оняна манын шарналтат.
Пÿртÿс кажне шочшо икшывыланак ойыртемалтше талантан лияш шке вийжым ок пу. А Анисия Фёдоровалан, векат, шочмыж годымак мыскараче лияш саҥгашыже возалтын. Илья Россыгиным ужын омыл, но кугурак-влак деч колалтын: пуйто тудо сценышке лектеш веле, эше ик шомакымат пелештен ок шукто, а воштылмо шумо шÿм-чоным чыгылтараш тÿҥалеш. А Анисия Фёдоровнам шке ужынам. Тудым ала-молан эре ончылшовычаным шарнем. Рольжо-шамыч тугай лийыныт гын веле. Сценышке лектешат, ончылшовычшым оҥайын тарвата, вара ниялта да ончышо ÿмбаке залыш шыр-рге ончалеш – тунамак туддеч мыскара шÿлыш толмым шижын воштылмо шуын.
Мыскараче лияш тудлан пÿртÿс шкежак полшен манмаште Анисия Фёдорован Алима шÿжарже теве кузе шарналта:
— Оня акам, мый тудым изака манам ыле (кугыракше Маруся лÿман – Авт.) 1930 ий 28 мартыште шочын. Ешыште вич йоча лийынна. Оня акам – нылымше икшыве, мый дечем ончыч шочшо. Ожно вет ÿдырамаш-влак азам мöҥгыштö ыштеныт. Пöрткöргыштö кызытсыла пружинан пушкыдо койкет мойн лийын огыл. Койко олмеш – пу олымбал. Мемнанат оҥам шарыман олымбална ыле. Авам Оня акам дене мÿшкыран лийын. Жап шуын, йöсö чучаш тÿҥалынат, олымбаке возын. Содор гына павышка кувам ÿжын конденыт. Азат шочаш тÿҥалын. Павышка кува ала-мом юватылын дыр, шижынат шуктен огыл, аза кÿвар ÿмбаке камвозын. Ачам, кÿвар ÿмбач азам налшыжла, «Шочын вочшынак тöрштылаш тÿҥалын гын, ох, тиде артистак лиеш» манын шыргыжалын. Павышкалан толшо Раман куважат «Тиде, товат, артистак лиеш-артистак лиеш», ышталын. Тидын нерген ачам шуко гана воштылын каласкален.
Талант пÿралтын гын, маска лукеш але кугу мотор олаш шочметым ок ончо. Анисия Фёдорован шочмо Йыгын ялжат чодыра лоҥгаште верланен. Морко районышто тыгай ялже шагал огыл.
Могайрак вара ешыште Анисия Фёдорова кушкын? Угыч Алима шÿжаржын каласкалымашке савырнена:
— Ачана кудло ияш лийын колыш. Кугу сарыште кредалын, сусырген пытыше пöртыльö, садлан ÿмыржат кужу ыш лий. Ешыште вич йоча лийынна, маньым. Эн кугу изина Санёк лÿман ыле – 1924 ийыште шочшо. Шарнем, авам дечын ургымо машинам налын пуаш пеш йодын. Машинам налын пуышт. Тугай мастар ыле, шкаланна веле огыл, уло яллан ургаш тÿҥале. Тунам вет сурт кöргыштö кучылтмо кÿлеш ÿзгарым налаш лийын огыл. Изам ала-кузе дыр кылменат, могыржым сÿван (кокша) пызырен. Мемнан кугу тагана лийын, маныт. Мый тыгайжымак ом шарне. Изамым саде тага тÿкен, лач сÿванышкыже логалтен да сÿванже пудештын. Шÿтлымек, олмыжо осалыш каен, шÿйын йогаш тÿҥалын. Изам, тöрланен кертде, 1943 ийыште самырыкак колен колтыш.
Саня изам почеш 1926 ийыште Маруся акам шочын. Тале бухгалтер ыле. Ялыште пашадарлан окса логалын огыл, сандене Красноярскыш вербоватлалтын кайыш. Тушанак, ешым поген, илаш кодо. Кум икшывыже уло. 1952 ийыште шочшо эн кугу ÿдыржö аккордеоным талын шокта.
Кумшо икшыве – вес изам, Миклай лÿман, 1928 ийыште шочын. Тудат артист лийнеже улмаш. Кок ийым Йошкар-Олаште училищыште театральный отделенийыште тунемын. Но чот кылмен да черланен. Ола гыч содыки налын пöртыл кертна. Уло могыржо йораҥын, ончалашат лÿдыкшö ыле. Мöҥгыштö шокшо мончат, шокшо коҥгамбалет – тыгак эмлышна. Тöрланыш гынат, олашке тетла ыш кай, садлан тунемде кодо. Кö пала, ала тудат тале артист лиеш ыле. ™мыржö кÿрылтмеш, Моркышто ешыж дене илыш, ДОСААФ райкомын председательжылан ыштыш.
Сар деч ончыч ачам-авам йорлынжак илен огытыл. Но сар годымжо мемнан ешлан чот логале. 1942 ий сентябрьыште ачана сарыш кайыш. Мый кокымшо ала кумшо классыште тунемам ыле. Ачан кайымыж деч кум кече ончыч лÿштымö ушкалнам чодыраште маска пызырыш. Тудо шыжымак кокияш ÿшкыжна кÿтÿ гыч йомо. Вара паленна: шкенан ял пöръеҥ, сарыш кайыме деч шылын, дезертир семын коштын, ÿшкыжнам тудо шÿшкыл кочкын. Тыге шыл, шöр-торык деч посна кодна. Вич икшыве да авам чот орланенна. Тунам колхоз погым пеш чот эскереныт, туге гынат ик погынымаште мемнан ешлан презым пуаш пунчалыныт. Тудым ме лÿшташ йöрышö ушкал лиймешкыже ончен-куштышна. Вара кенета шурно ыш шоч, улыжымат фронтлан колтымо. Ме, икшыве-влак, öрканен шоген онал. Шужен шинчаш огыл манын, эре кычалынна, амалкаленна. Нолго шÿмлан кошташ тÿҥална. Ниялме шÿмым тыгыдын руэна, коҥгаш коштена, шуареш шуарвондо дене шурен, пуйто ложашыш савырена. Вара авам, эгерче гайым ыштылын, коҥгаш пыштен луктеш ыле. Ме гына огыл, ялыште шукын тыге илен лекташ толашышт. 1947 ийыште ача сар гыч пöртыльö. Тудо 60 ияш марте гына илыш, маньым. Авана 81 ияш колыш.
Оня акам нерген мо ушеш пешак кодын гын, тиде – тудын чоялыкше. Мыскараче-влак чояк улыт такшым. Ала оҥай, ала ойго маншаш – каласкален ончыктем. Йÿштö толмек, сöснам шÿшкылын, шылжым клатеш сакена ыле. Оня акам школ гыч пöртылынат, кÿзым налын, сöсна коям пÿчкын пурташ клатыш лекте. Кояж дене мом ыштынеже улмаш – ом пале. Пÿчшыжла, кÿзыжö мунчалтен каен да чара кидвургышкыжо пÿсыж дене логалын. Вÿр чот йогаш тÿҥалын. Мый декем пöртыш куржын пурыш. Айда писын авай деке манын чыштыраш пиже. Аванаже идымыште кылтам шийын. Идымыш куржшыла, мыйым пеш туныкта: «Тый авалан сöсна коям пÿчкаш тöчымö нерген ит ойло. Шÿдыр мучашым шуэштме годым кÿзö логале манына, йöра?» – манеш. Ониса акам, ойлыманат огыл, тугай чулым, эре иктаж-могай оҥайым ыштылаш, шонен лукташ мастар ыле. Весшÿргö школым пеш сайын тунем пытарыш. Кок рвезе да акам Морко кыдалаш школыш тунемаш кайышт. Тунем пытарыме ийыштыже Весшÿргыш Йошкар-Ола гыч артист-влак спектакль дене толыныт. Оня акам тунамак мутланен налаш шотым муын. Тимофей Григорьев дене ой-каҥашым кучымыж нерген вара каласкала ыле. Тудыжо «Тый училищыш, театральный отделенийыш тунемаш пураш мий» манын. Акам тудо шыжымак кайыш. Пöртылынат, э-э, каласкала: кузе муралтен ончыктен, почеламутым ойлен, этюдым ыштен ончыкташ шотшо ситен. Тыге экзамен-влакым кучен сеҥен. Вара тунемаш кайыш.
Театрыште ышташ тÿҥалмекше, гастроль дене коштшыштла, ялышкына пурыде огыт кай ыле. Ме артист-влаклан подкогыльым ыштен пукшена, нуным мончаш олтен пуртена, ял калык унала наҥгаяш толаша. Ял калык кызыт гына тÿкылалт шинча. Артистет-мочет, пуйто огытат уж, огытат кол.
Акам отпускыш толмыж годымат нигунам каналтен шинчен огыл. 50-ше ийлаште пасушто шурным кид дене тÿредме. Отпускышто улмыж годым Оня акамат полшаш коштын. Икана ала-кузе чыла деч почеш кодынна. Акам мо, артист вет – ял калыкын, туддек лишкырак лийын, тидым-тудым палымыже шуын. Акам нунылан тÿрлым ойлыштеш, каласкала, пуйто изирак концертым ончыкта. Еҥ-влак рÿ-ÿж да рÿ-ÿж воштылын колыштыт. А ме – авам, изай да мый – тиде жапыште лупшена веле, тÿредына. Ончык эртыше-влак дене тöр лийна. Акамым колыштшо-шамыч ала-кудыжын ушешыже возын да кычкырал колтен: «Ончыза-ян, Оня мемнам ондалышыс». Чылан веран-верышкышт куржыныт. Еҥ-влак тунам пеш келшен, икте-весылан полшен иленыт. Пасуэш шкетнам коден, садак огыт кай ыле. А тунам Оня акам лÿмын тугай мыскарам ыштен, икманаш, шке вий дене ял калыкым поктен шуаш мемнан ешлан полшен.
Тудын кажне шомакше мыскара шÿлышан ыле. Адак пеш чот кушташ тале улмыжым шарнем. Но мураш так гына, тале ыле манын ом керт.
Нигунам черле коштмыжым, тидем коршта, тудем коршта манмыжым ом шарне. Сурт кöргö сомылым ышташ тÿҥалеш гын – тул гай: ушкал лÿштымет, кÿнчыла шÿдырмет, вынер куымет. Поснак индеш ниян йыдалым ышташ ойыртемын мастар ыле. Театрланат ыштылын. Икана спектакльыште модаш йыдал кÿлын да ала-кудо артистшылан ышташ кÿштымö улмаш. Тудыжо жапым так шуйкален коштын. Акам, теве тыге кÿлеш маншыла, налын да саде индеш ниян йыдалыштым ыштен пыштен. Артист-влак толмышт годым йыдал нерген воштыл-воштыл каласкаленыт. Мом ойлаш, акамже талак ыле. Шарнем: мöҥгыштö кок акам да изам йыдалым ышташ шинчыт. Чылашт деч ончыч Оня акам ыштен шуктен.
Чонжо дене тудо пеш поро ыле. Палантай уремыште илымыж годым мемнан вел гыч мийыше-влак эре тудын пачерешыже шогалыныт. Нигöмат пукшыде-йÿктыде луктын колтен огыл.
Тудын порылыкшо нерген ойленат от пытаре. Акамын шке икшывыже лийын огыл. Урал кундемыште гастроль дене коштшыштла, тушечын тулыкеш кодшо изи ÿдырым ончаш конда. Оня акам ден марийжым ачай-авай манаш тÿҥале. Ончен-куштен, йолымбак шогалтышт. Акам колымо годым чылт кугу ÿдыр ыле манаш ок лий. Мыняр ияш кодмыжым раш каласен ом керт.
Аварийыш логалмыж деч вара, нелын черланымекше, Оня акам ялышкат толын илыш. «Колен колтем гын, шкенан шÿгарлаш тойыза» манын йодын. Тунам ялыште кужун ыш иле. Эмлымверыш кошташ кÿлмылан адак олашке кайыш.
Шуко жапат ыш эрте, колымыж нерген телеграмме толын шуо. 1982 ий 28 январь, тÿтан гай поранан кече ыле. Олаш погыненам, кузе каяшат öрынам. Зеленогорск марте лектым, тушечын мотовоз дене – Суслоҥгерыш. Тыге Йошкар-Олашке миен шуым. Акамым колоткашке поген пыштеныт. Пачерже гыч луктын, калык дене чеверласаш театр воктек наҥгайышт. Пеш шуко еҥ погынен. Оркестр шоктен, мыйын шÿм-чонем кÿрышталт вочшашла чучын, шкеже мÿгырен шортынам. Кийыше акамым ончем да изи годсынам, неле илышнам шарнен, утыр кумыл тодылалтын.
Оня акамым ялышке театрын автобусшо дене кондышна. Артист кокла гыч шукынжак толын кертын огытыл. Юрий Алексеевым, Иван Никитиным шарнем, молышт лийыныт гынат, эре шортмем дене ушешем кодын огытыл дыр.
Акам дене чеверласаш, лум пургыжым ончыде, йыр ялла гыч калык моткоч шуко погыныш. Шукын поро мутым ойлышт.
Гастроль дене Морко район мучко коштмышт годым артист-влак мемнан ялыш савырныде, Оня акамын шÿгар ÿмбакше мийыде огыт кае ыле. Памятникым гын калай гыч шке ыштыктен тöченам. Сай памятникым шогалташ оксам пуйто ойырымо манын кольым. Но оксажым ала Оня акамын марийже налынат, кучылт пытарен, ала налынжат шуктен огыл.
Акам колымо ийынак 19 февральыште изамат илыш дене чеверласыш. Акам, изам верч ойгырен, мый вуйушым йомдарен йöрлынам. Теве тыге, ойго шкетын огеш кошт, маныт.
Анисия Фёдоровна Фёдорова театрыште ыштыме жапыште шуко образым чоҥен. Но тудын чоҥымо рольжо-влак ятырже годым мыскара шÿлышан лийыныт.
Вуйлатышыже, пырля пашам ыштыше йолташыже-влак тудын нерген теве кузе шарналтат.
Россий Федераций да Марий Эл Республик искусствын заслуженный деятельже, М. Шкетан лÿмеш Марий кугыжаныш театрын 1958-1974 ийласе тÿн режиссёржо Сергей Иванович Иванов:
— Анисия Фёдорован музыкальный училищын актерский отделенийыштыже тунеммыж годымсо туныктышыжо Александр Семёнович Чертов тыге палемден: «У этой артистки очень хорошее будущее». Тыге каласен, туныктышыжо нимынярат йоҥылыш лийын огыл. Фёдорован ончыклыкшылан ÿшанен, талантшым тунамак шижын.
Фёдорова эше тунеммыж жапыштак театрысе спектакльлаште участвоватлен да лач шкаланже гына келшыше койыш-шоктышым почын ончыктен. Москва гыч тунемын пöртылмем годым Анисия Фёдоровна театрыште артистлан пашам ышта ыле. «Мÿкшотарым» шындаш тÿҥална. Фёдороваланат рольым пуышым – икымше ÿдыр ыле. Кугу роль огыл. Епсей дене вашлиймш сценке. ™дырым туге сÿретлен ончыктыш, тудын чоя да ушан улмыжым ик-кок шомакым пелештымыже да койышланен савырналтымыж гычак почын пуэн керте. Вара Юрий Петуховын «Талукышто коло сÿан» спектакльыштыже його ÿдыр Фросян рольжым пуышым. Тиде рольым туге мастарын чоҥен кертмыж нерген каласаш шомакат ок сите – бесподобно манам. Тунар ÿшандарышын модын, гастроль дене яллашке лектынат, «Йолагай ÿдырдат толын?» йодыт ыле. ™шандарышын образым чоҥымыжын секретше тушто: Анисия Фёдоровна сценыште авторын текстшым лудын ойлен огыл, а пьесыште ончыктымо илыш дене илен. Утларакше комический рольлаште модын, пуйто мыскара образым чоҥашак шочшо артист ыле.
Айдеме семын могай улмыжым каласаш гын, моткоч поро чонан, нигунам нигöлан сырен, шыдешкен коштын огыл. Тидымат палемдынем: илышыштыжат сценыште модмыж гаяк мыскара койыш дене ойыртемалтын. Артист але театрысе пашаеҥ-влак кокла гыч иктаж-кудыжым пародироватлаш тÿҥалын гын, утен каен воштылмо шуын. Икманаш, илышыште мо ужмо-колмыжым пеш лачымын ончыктен моштен.
Анастасия Страусова икана мыланем тыге каласыш: «Сергей Иванович, канаш каем гынат, мыйым алмаштыше ынде уло – тиде Анисия Фёдорова». Страусова шкежат комический роль-влакым модмаште пеш тале артист ыле. Нуно коктын моткоч келшен, икте-весе деке коштын иленыт.
Анисия Фёдоровам лач комический рольым модшо артистлан шотлаш, конешне, ок лий. Характерный ролян спектакльлаштат образ-влакым келгын чоҥен: «Вуянче аваште» — Иветта Потьем, К. Коршуновын «Аксар ден Юлавийыштыже» — Элавийым, С. Ивановын «Ольошыштыжо» — Метрий ватым…
Майя Романова, Российын заслуженный артисткыже:
— Анисия Фёдорова дене кужу жап ик пöртыштö иленна. Пачерна йыгыреак ыле. Ваш коштынна, пырля кутыренна, мый Оням сай, поро, проста айдеме семын гына палем. Тудо эше кутыраш пеш мастар ыле. Вес еҥын кумылжым, поро але шÿлыкан улмыжым, тунамак шижын моштен. Ойлыманат огыл, комедийный рольышто пеш келыштарен модшо актриса ыле. Тудо сценыште модын огыл, а илен. «Кунам ломбо пеледешыште» — Капам, «Кай, кай Йыванланыште» — Кедерукым, «Талукышто коло сÿаныште» — Фросям, «Салтак вате», «Онтон», «Кинде» трилогийыште – Елукым, «Илыше вÿдыштö» — самырык овдам, «Ольошышто» — Метри ватым модшо Оням кö ужын гын, тудо нине роль-влакым, очыни, нигунамат ок мондо.
Поро, еҥлан лыжга кумылан улмыж нергенат каласыме шуэш. Гастроль дене коштмына годым Урал кундемысе ялыште, лÿмжым ынде монденам, ик ешыш логалынна. Кок йыгыр ÿдыр тулыкеш, ачашт дене гына кодын. Авашт ала колен, ала… рашыжым ом пале. Ик ÿдыржö Оня деке шÿмешкен шинче да «авай» манаш тÿҥале. Оня тудым, чаманен, пеленже Йошкар-Олашке кондыш, ончаш тÿҥале. Шке ужынам, ÿдыржым кунаре сайын, порылыклан туныктен куштыш. Вургемет, кочкышет эре «Любалан» манын наледа ыле.
Онян колен колтымекше, ÿдырын пÿрымашыже чын илыш-корно гыч öрдыжкö лупшалте. Молан тыге лиймын амалжым ынде рашемдашат йöсö: ала аважын, Оням тудо «авай» манеш ыле, кенета колен колтымыжо шÿм-чонжым вашталтен, ала шала койышан-влак кашакыш логалын. Варарак содыки сай ешыш марлан лекте, но тудын марте ÿдыр икшывым ыштен ыле, кудыжым Анисия Фёдорован Алима шÿжарже ончен куштыш. Моткоч чаманем: Оня илыш дене пеш эр чеверласыш. Аварийыш логалмекше, шодыжо сусырген, вÿр логалын. Вара чер утыр осалыш каен. Ила гын, калыкым мыняр оҥай роль-влак дене куандара ыле.
Венера Саввина, Марий Эл Республикын калык артисткыже:
— Арсий Волковын «Йорга вате» спектакльже дене Шернур район, Кукнурыш миенна ыле. Чылаже латныл еҥ, спектакльым ончыктен, театрын автобусшо дене мöҥгö пöртылаш тарванышна. Шоферна подылаш йöратыше ыле, тиде ганат изиш пелтен шуктен. Кудалшыжла, нералтен колтен. Казанскийыш кок меҥгым толын шуаш кодмек, корно гыч ала-мыняр йыр пöрдын волен кумыкталтна. Мый шкежат чот тÿкненам да автобус гыч лекташ почеш кодынам. Володя Янгабышевын ÿжмашке автобус вуйысо люкыш пыкше лишемынам. Лектым, ончем: сöремыште шинчышыже шинча, кийышыже кия. Кажныжын можо гынат корштен. Чылан улына мо манын, ала-кöжö йодо. Тергымыла, икте-весым ончална. «Оня укес, кушто Оняна?!» кычкыральым мый. Марийжат, Женя, пеленнак лийын, тудо театрыште тунам монтировщиклан ыштен. Онян улыж ден укеже ушышкыжо возын огыл, витне.
Автобус деке пöртылна, рожыш кычкырена. Кöргö гыч «Ой-ой…» солныш. Костюм-влакым опташ кондыштмо кÿртньö яшлык ыле, Оня тудо яшлык йымалне киен. Оня тудо яшлык йымалне киен. Автобус пöрдын савырныме годым яшлык Онисам пызырен пыштен. Пöръеҥ-шамыч пыкше шÿдырен луктыч. Шодышкыжо кÿртньö яшлык чот тÿкнен сусыртен, эше кок öрдыжлужо пудырген. 1980 ий 30 июньышто тыгай аварийыш логална.
Єрдыжлужо тöрланен, Оняна эмлымвер гыч лекте, сценыште модаш тÿҥале. Аварий деч вара ик ият пелым веле илыш. Чот тÿкнымылан шодыжо эмганен. Вара, тöрланен кертде, рак чер авалтен. Кенета кертдыме лие. Ныл тылзым гына черле кийыш, колен колтыш.
Роль шотышто теве мом каласем: Фёдорова эре мыскара роль-влакым гына огыл модын. Мутлан, Шкетанын «Ачийжат-авийжатыште» Ведесам туге драматически келыштарен модо – ончен öрынна. Икманаш, кычалше артист ыле. Кажне рольышто, кеч комический але драматический, тудо садак ала-мом тугайым илыш дене келшышым верештеш да рольыштыжо кчылтеш ыле. А мыскара койышым тудлан пÿртÿсак пуэн. Южо еҥ иктаж-кöлан але иктаж-молан шыдешкат, так оваргыл коштеш, а Оням тыгайым она шарне. Ойла-ойла да лыт-лыт-лыт воштыл колта. А ойлаш тудо кертеш ыле. Тудын ойган але йöсö татшымат пален от шукто. Ойгыжо, конешне, тудынат лийын. Марийже подылаш йöрата ыле, тыгайым чытен илыман вет. Онян эше тыгай сай койышыжым палемдынем: тудын шыде, чытамсыр улмыжым нигунамат ужын огынал, нигунам еҥ ÿмбалне мутым кондыштарен огыл, манеш-манешым кондыштшым шкенжымат чытен огеш керт ыле. Мыскара койышан ыле манына гынат, паша деке моткоч серьезнын ончен.
Тудын кидпашалан кумылан улмыжымат палемдынем. Яра жапше изиш лектеш, тунамак йöратыме сомылжылан пижын: тÿрым тÿрлаш, джемпер-влакым пидаш, о-ой кузе кертеш ыле. ™дыржылан мыняр вургемым пидын чиктен!
Марий АССР-ын заслуженный артисткыже, республикысе Кугыжаныш премийын лауреатше – Анисия Фёдоровна Фёдорова ош тÿняште улыжат 52 ийым илен.
М. ИЛИБАЕВА
«Кугарня» 2001 ий февраль-2 март