Ӱмыржö айдемын — ош волгенче

Кажне айдеме мурыжо, койышыжо, пашаже дене историй лончышко возеш. Эртыше курымын эргыже, Марий АССР-ын калык артистше, поэт Юрий Рязанцев улыжат 53 ийым ош тÿняште илен. Калык чонышто эрелан чыным кычалше, поро уш-акылан Савлий семын кодын. Кö Миклай Рыбаковын «Мокмыр» фантасмагорийже почеш спектакльым ужын гын, тудо Юрий Ивановичын модмыжым нигунамат ок мондо. Тыматле койышыжо, кумда шинчымашыже, йÿлышö шÿмжö дене мемнан чоныштына ила. Теҥгече тудын шочмыжлан 70 ий темын.

Театр артист шулдыраҥдыш эфирым
— Юран йоча жапше сар ийлан логалын. Аваже шым йочам ыштен, но куанен ончашыже Юра гына лийын. Орлык ешыжлан шуко логалын: изаже сарыште колен, акаже 17 ияш ÿмыр лугыч лийын…- каласкала таче Юрий Ивановичын пелашыже, Зоя Ивановна.
Туге гынат нöргö икшыве тунемашак шонен: Йошкар-Оласе педагогика училище гыч физкультурым туныктышо лийын лектеш да шочмо Кугу Пумарий школышкыжо пöртылеш.
Эртыше курымын 60-шо ийлаштыже Пумарийыште драмкружок пашам ыштен, Ю.Рязанцеват тышке кумылын коштын. Пашаштым оласе артист-влакат öрдыж гыч эскереныт. Марий Элын калык артистше Т.Григорьев Юралан марий студийым погымо нерген увертара да вийым терген ончаш темла. Тыге самырык туныктышо Моско оласе А.В.Луначарский лÿмеш искусство театрын студентше лиеш. Тиде ок сите, пеленже шке тунемшыжым, Галина Ивановам, мемнан йöратыме калык артисткынам, тунемаш мияш тарат.
Икымше национальный студий нерген марий тÿня ятыр пала. Артист-влак калык кумылым кÿшнö кучымаште кугу кугыжаныш сомылым шуктеныт. Ты шотышто Юрий Ивановичат мындырланен огыл. Театр артист семын «Илыше вÿд» спектакльыште Микале, «Кÿртньö вийыште» Вачук, «Ачийжат-авийжатыште» Мачук, «Саликаште» урядник Сармаев, «Кугезе мурышто» Чокий, «Мокмырышто» Савлий да эше ятыр моло роль-влакым чоҥен. Критик-влак палемдат: Юрий Ивановичын усталыкше кусарыме спектакльлаште утларак сылнын лойгалтын: А.Кицбергын «Вувер ÿдырыштö» — Маргус, И.Шаркадин «Йомдарыме пиалыштыже» — Золтан Щебёк, А.Островскийын «Кузыкдымо ÿдырыштыжö» — Вожеватовын рольжо да молат. Бархат йÿкшö, шыма койышыжо, чын ден шоям, усталык ден артамдымылыкым ойырен моштымыжо артистлан театр пашан кажне ярымжым шижаш йöным ыштеныт.
Мастарлыкым погымо дене сылнылык тÿняжым эреак кумдаҥден. Сылнымут пашаеҥ, сценарист, режиссёр семынат шке куатшым терген. Театрыште В.Бояринован йомакше негызеш «Овда» (1979), В.Абукаевын «Ушкал йомын огыл» (1985), А.Кицбергын «Ургызо Ыкх» (1993) пьесышт почеш спектакль-влакым шынден.
Артист чонжым йöратыме сценылан пуэн гын, телевидений ден радио Юрий Ивановичлан кок шулдыр семын лийыныт. С.Николаевын «Йошкар оҥан кайык», С.Чавайнын «Элнет», Ю.Артамоновын «Тургым» сылнымутышт канде экран гоч ончыкталтыныт. Тунамак «Кто сильнее его?» киношто вийжым терген.
— Юрий Рязанцев радиошто кыртмен тыршен, шуко спектакльым колыштшо деке шуктен, — шарналта таче Марий Эл ГТРК-н радио службыжым вуйлатыше В.Кольцов.- «Театр – илышын сынже» радиоциклже эрелан шöртньö фондеш кодеш. Колымекыже, 1993 ийыште, ты пашаже Марий Эл Кугыжаныш премий дене палемдалте. Миклай Рыбаковын «Эргымлан кузык» спектакльже, Валерий Бердинскийын «Чыланат ме айдеме улына» ойлымашыже пытартыш лийыч. Тудын деч вара ты пашам шке кумылын вÿдышö еҥ але мартеат уке.
1975 ийыште Юрий Иванович А.Ивановын ойлымашыж почеш «Алян мурыжо» радиоинсценировкым эфирыш луктын. Тиде муро-спектакль мыняр марий ватын шинчавÿдшым йоктарен?.. Тулык ÿдырын эрыкан ару йöратымашыж нерген каласкалымаш колыштшым ÿшандарен кертмыж дене тачат öрыктара. Ю.Рязанцев артист, сценарист, режиссёр семынат шкеак тыршен. Тиде спектакльлан эфирыште ик шÿлышла йоҥгалташ йöным ыштен. Ик шўлыш дене пашам ышташ таза шÿм-чон кÿлеш…

Курым корнывожышто шоген…
Юрий Рязанцев XX курымын эргыже лийын. Шочмо калыкын тÿвыра поянлыкшым аралыме дене мер илышыште шолмыжо чонешыже поэзий тулым ылыжтен. Москошто тунеммыж годым В.Бояринова ты туллан йöраш пуэн огыл. Йошкар-Олаште В.Колумб дене пошкудо семын илымыжат ручкам пеҥгыдынрак кучаш таратен.
— Валентин Христофорович дене кылже сай лийын, тÿням шижмышт, очыни, икгай лийын, садлан яра жапыштымат пырля эртареныт, — шарналта пелашыже Зоя Ивановна. – Мутланат, почеламутыштым ваш лудыт ыле.
Поэтын шуко ийла дене шонымыжо 1989 ийыште «Шогем курым корнывожышто» сборникыште иктешлалтын. 18 произведенийыште кумда шонымаш, келге тÿняумылымаш, шижмаш почылтыт. Тыге шижаш шыгыр пöлемат полша улмаш:
Мыланем
Изи пöлемыштем моткочак шыгыр,
Моткочак шыгыр…
Уке, уке, малаш да илаш
Сита мылам кумдык…

Але:
…О, поро,
Поро тый улат, Кугезе Мланде,
От мондо илышым, колышымат.
Ойыркалыде жаплет ик семын
Эн шерге айдемет ден сут тушманымат…

Тыгай кÿкшö мастарлык деке южо автор ÿмыр мучко толеш, а тудо икымше почеламутышто, икымше да, чаманен каласыман, пытартыш книгаште курымашлык йодыш-влакым нöлталаш тоштын…
Поэтын усталыкшым Москосо сылнымутчо-влакат ужын шуктеныт. «Литературный Россий» газетыште «Яблоко и камень», Валентин Колумблан пöлеклыме «Серыш» почеламутшо-влак савыкталтыныт.
…Йöратыза чылам, ваш-ваш жаплен, айдемым –
Тугае кÿ
чык ÿмыр-жап пуалтын мыланна…
Чапланыза моторын. куатлын да шер темын –
Тыге шÿ
мем суаплын таче тылана! –
тыге автор у тукымлан сугыньлен.
1990-шо ийлаште Юрий Иванович Марий телевиденийын экранышкыже поэзий аршашыжым моноспектакль дене лукто. Угыч мланде шарыште ышталтше чыла кÿчык-кужулан акым пуымо семын йоҥгалтыч почеламутшо-влак. Йоҥгалтыч да чонышто у сусыр палым кодышт…

«Мыйын родо-тукымем: шöртньö кече – сото муро…»

— Ӱдырем-влаклан пеш тыматле ача лийын. Мый южгунам вурсем гын, пыдал налеш ыле. Тудо эн ончыч педагог лийын. еҥым умылаш, шижаш тыршен. Самырык тукымым пагален, ойым пуэн моштен,- ойла Зоя Ивановна.
Тудо Шернур район, Поланур ялын ÿдыржö. Юрий Рязанцев дене 1966 ийыште Марий паркыште палыме лийын. Эх, Марий паркшат, кунар ÿдыр-эргым ваш ыштенат?! Тунамат строительный техникумын тунемшыже самырык артистын чонжым сымыстарен.
1967 ий 30 апрельыште нуно ешым чумыреныт, а кеҥежым урал марий-влак деке гастрольышко каеныт. Самырык ÿдырамаш 1969 ий гыч шкежат театрышке парикмахерлан пашаш пурен, таче мартеат тыште Юрий Иванович нерген эн шошо шарнымашым арала.
Зоя Ивановна ден Юрий Иванович кок ÿдыр икшывылан ош тÿням пöлекленыт. Лариса Йошкар-Оласе калык судышто тырша. Алена – аваж семынак театр парикмахер.
Рязанцевмыт тукымым кум уныка усталыкышт дене сылнештарат: Настя балет куштымашым йöрата, Ксения скрипка дене шокта, гимнастикыш куржталеш, а ныл ияш Максим сÿретлаш тунемеш. Сынже дене артист кочажла койшо Настям еҥ-влак ужыт да «Тиде вет Рязанцевын уныкаже?» ман йодыт.
— 1987 ийыште Юрам шÿм чер авалтыш,- ойла Зоя Ивановна. – Тылеч вара эре шÿм дене толаша шоненна. А тудым шодо орландарен улмаш. Вараш кодын, тидым умыленна. Чер деч арален налын ышна керт, — чаманен ойла Зоя Ивановна.
Теҥгече Юрий Рязанцевын Йошкар-Оласе пöртшö деке тудын усталыкшым шарныше ятыр еҥ погынен ыле. Чехов уремын 74-ше №-ан пöрт пырдыжыште артист да поэтым кÿ оҥа шарныкташ тÿҥалеш. Тыгаяк оҥа Пумарий школ пырдыжыштат лиеш. Юмо йöным ышта гын, «Ӱмыржö айдемын — ош волгенче» кокымшо книгажымат вучен шуктена дыр. А таче сылнымут да театр пашажым угыч да угыч шымлат шочмо кундемысе шöртньö кече гае, сото муро гае родо-тукымжо, пошкудыжо-влак. Ош волгенче гае ÿмыр мом мыланна туштен – тидым але шагалже умылена.

Зоя Глушкова.

«Марий Эл». 2010 ий 21 сентябрь.

Поделиться ссылкой:

Top