Ила гын, Марий АССР-ын калык артистше Юрий Рязанцев тений 20 сентябрьыште 70 ияш л?мгечыжым палемда ыле. Кумда чонан, поэзий кумылан да поро ш?м-чонан айдеме. Артист, режиссёр да поэт.
Кажне артистын – шкенжын усталык чурийже да т?сш?. Юрий Рязанцевынат шкаланже гына келшыше корныжо лийын. Тудо пашажым, марий калыкшым й?ратымыж дене ойыртемалтын, роль да илыш нергенат шонымашыжым почын.
Параньга вел Изи Пумарий почи?га ялеш шочын-кушшо рвезе спорт дене кылым кучымыжлан к?ра Йошкар-Оласе педучилищыш физкультурым туныктышылан тунемаш каен. Тылеч вара шочмо Кугу Пумарий школыштыжо кок ий физкультурым туныктен. 1960 ийыште А.В. Луначарский л?меш Театр искусство кугыжаныш институтышко пурен да вич ий гыч 17 ?дыр-рвезе дене пырля М.Шкетан л?меш Марий кугыжаныш драма театрыш толын. Тыште тудо илышыж мучко тыршен, лач ?мырж? гына к?чыкрак лийын.
Юрий Рязанцевын л?мж? калык коклашке писын шарлен. «Ш?ртнь? сравоч» (А. Толстой) диплом спектакльыште Папа Карлон рольжо деч вара шке мастарлыкшым шуарен. Кажне рольжо дене артист утыр почылтын да опытым поген. Эстон драматург А. Кицбергын пьесыж почеш шындыме «Вувер ?дыр» спектакльыште Маргусын образшым келгын почын. Ты рольым тудын семын иктат модын кертын огыл. Самырык актёрлан «Йомдарыме пиал» (И. Шаркади) постановкысо т?? роль кугу экзамен семын лийын. 1971 ийыште ты спектакльым совет сценыште Венгр пьеса-влак фестивальын жюриже к?кшын аклен, а СССР-ын Т?выра министерствыже актёрлан дипломым кучыктен.
Марий драматург-влакын возымо пьесышт почеш шындалтше спектакльлаште ятыр геройым, т?рл? планан рольым модын. Суапле пашажым аклен, Ю. Рязанцевым 1979 ийыште «Марий АССР-ын сулло артистше», а 1991 ийыште «Марий АССР-ын калык артистше» чап л?м дене палемденыт.
Поэт семын тудым «Шогем курым корнывожышто» книгаж дене палена. «Эргымлан кузык», «Овда» спектакльлаште йо?галтарышаш муро-шамычлан шомакым возен. Тудын ш?м-чонжо гоч колтымо «Алян мурыжо», «Ава» муро-влак ончычат, кызытат марий е?лан лишыл улыт.
Шерын лектам почеламут ден поэма корнылажым да чонышкем куштылгылык пура.
«А памаш ала-кушко куржеш да ?жеш,
Кечыйол дене модын, шыман шыргыжеш,
Ош кудыр йолваж дене ковыран савалталын,
Йы?гыртен, чарайолын куржеш, тавалталын…»
С?рал ойсавыртышым сераш, та?астарымашым кычал муаш уш-акыл, мутвундо поянлык да ш?м-чон моторлык к?лыт. А Ю. Рязанцевын тидыжат да тудыжат ситышынак лийыныт.
Поэтын возымо тематикыже кумда, шонымашыже келге. Шочмо калык, йылме, арулык, актёрын сомылжо… — икманаш, илышын т?рл? ш?рынжым авалтыме, лирика, й?ратымаш ш?лыш шижалтыт.
Юрий Рязанцев ?мырж? мучко шинчымашыжым н?лтен. Сылнымут пашам театрыштат кумылын шуктен. 1988-1990 ийлаште театрыште сылнымут ден драма ужашым вуйлатен… Творчествыжым шуараш режиссер пашат кугун полшен. М.Шкетан л?меш Марий кугыжаныш драма театрыште Ю.Рязанцев «Овда» йомакым (В.Бояринова), «Ушкал йомын огыл» (В.Абукаев) ден «Ургызо Ыкх» (А.Кицберг) комедий-влакым шынден.
1983 ийыште В.Квирикашвилин «Кто сильнее его?» кинокартиныштыже изирак рольым модын. Марий телевизионный спектакльлашкат ушнен: «Йошкар о?ан кайык» (С. Николаев), «Элнет» (С. Чавайн), «Тургым» (Ю. Артамонов). Нине пашалан — теле-, радиоспектакль серийым ыштымылан да к?кш? усталыкым ончыктымыжлан – колымекше, 1993 ийыште, артистым И.С.Палантай л?меш Кугыжаныш премий дене палемденыт.
Ю. Рязанцевын «Ава ш?м» ик эн виян почеламутшым 11-ше класслан тунемме программыш пуртымо. Марий калыкын тыгай талантан эргыж нерген самырык тукымлан каласкалыманак.
М.Шкетан л?меш Марий драма театрын директоржо Юрий Русанов:
— Л?мл? е?-влакым калык шарнен да пален илыже манын, ныл ий ондак Морко районысо Волаксола школ пелен Валентин Колумблан стелым почна. Тиддеч вара чылаже 12 шарнымаш о?ам ямдылен пижыктыме. Артист-влак кокла гыч – Илья Россыгинлан, Анастасия Тихоновалан, Иван Матвеевлан, Иван Никитинлан. А 20 сентябрьыште Юрий Рязанцевын илыме п?ртыштыж? (Йошкар-Оласе Чехов уремын 74-ше №-ан п?рт) рушла-марла возыман о?ам вера?дена.
Юрий Ивановичым мый шкежат паленам. МарГУ-што тунммем годым тудо студент-влак деке коштеш ыле. Почеламутым возымем пален, сандене кузе сераш туныктен, шкенжыным лудын, театр, поэзий, илыш нерген каласкален. Очыни, Юрий Ивановичын чонжо самырык-влак деке шупшын. Философ поэт, талантан актёр. Ойлат: «Талантан айдеме чыла шотыштат талантан». Тиде Юрий Рязанцев нерген каласыме.
Тыгак тудо Марий радион Ш?ртнь? фондыштыжо аралалтше ятыр передачын авторжо. А й?кш? радио але телеэфирлан келшыше. Тале литератор, журналист, поэт. Арам огыл тудо Марий АССР-ын калык артистше.
РСФСР-ын сулло артисткыже Галина Иванова-Ямаева:
— Юрий Иванович дене ик кундем гыч улына. Тудо мыйым Параньга районысо Кугу Пумарий школышто физкультура дене туныктен. А институтыш пырля тунемаш каенна. Авамже манын: «Юрий Иванович кугурак, тудын мутшым колышт». Сандене изам, ачам семынак Юра Рязанцев деке т?рл? йодыш дене миенам. Тудыжо «Ме вет ынде студент улына. Юрий Иванович манын ит ойло, Юра ман» йодын. А мыйын тыге каласаш йылмемат ок савырне, вет туныктышем лийын. Идалык наре мемнам ?дыр-рвезе-влак воштыльыч. Вара эркын-эркын ачал?м деч посна ойлаш т??альым.
Институтыштак Юра почеламутым возкалаш кумыла?е. А тылеч вара тудден усталык тема дене ?чашашат т??ална, каргашаш огыл, ка?ашаш: икте ик семын шона, весе – вес семын. Ик шонымашыш толаш к?лм? годым ?чашымаш шочеш. Сай, поро йолташ лийна. Ешыж денат эре келшенна. Тачат пелашыж дене кылым кучена.
Юра талантан артист семын палдырныш. Тудо моткоч шуко лудын, возкален, поэзийым шуко пален. Юрий Рязанцевым эше психологический артист манаш келша, вет тудо кажне рольжым уш дене шонкален ыштен.
Пелашыже Зоя Ивановна Рязанцева:
— Юра дене Марий паркыште палыме лийынна. Улыжат ик гана тушко лектынам да илыш п?рымашем вашлийынам. Тунам мый Йошкар-Оласе строительный техникумышто прораблан тунемынам. Мо о?айже: тудын палыме лияш кумылжо шочынат, йолташыжым колтен. Но техникумым пытарен шуктен омыл, Юралан марлан каенам. ?дырна шочын, а вара илышем театр дене кылденам. 1969 ий гыч тыште парикмахерлан пашам ыштем.
Культурный айдеме ыле, шкем кучен моштен. Вигак, тура ойлен, нимом шойыштын кертын огыл.
Почеламутым школышто тунеммыж годым возаш т??алын, а ГИТИС-ыште поэзий т?няшке шы?ен пурен. Шке возымыжым уло к?рг? чонжым пыштен лудын. Эсогыл южгунам мыйым малышым помыжалтен да теве гына шочшо корнылаж дене палдарен. Вара «Ну, кузе?» йодеш ыле. Почеламутшылан акым пуаш ч?чкыдынак логалын. Эре пеленже к?жг? записной книжкажым коштыктен. Ушышкыжо сылнымут корныла пурат гын, тунамак сераш шинчын. Икымше книгаже савыкталте. Теве кокымшо сборниклан ситыше произведенийже-влакым ош т?ням ужаш полшынем, спонсорым кычалам.
Эн кугу рольлан «Вувер ?дыр» («Оборотень», А. Кицберг) спектакльыште Маргусым шотлем, тыгак «Бесприданница» (А. Островский) спектакльыште Вожеватовын образшым чо?ымыжо моткочак келша. Тушто чыла действийже: кутырымыжо, ончалмыже, ошкылмыжо… — шке верыштыже лийын, шонем. «Корные?» спектакльыште трактористым модмыжат чонем авалтен ыле. Да мыйым гына огыл. Вет ты пашажым Мосфильм гыч толын онченыт да Юрам кинокартинышке сниматлалташ ?жыныт. Туштат образым о?айын чо?ен.
Режиссёр семын тыршымыже, Марий телевиденийлан полшымыжо арам лийын огытыл, шонем. «Тургым», «Элнет» да икымше пионер ?дыр нерген фильм-влакым сниматлен. Чыла пашаже икт?р каен. Яра жапше й?ршын лийын огыл. Тунам вет эше дубляжым ыштеныт. Эрдене шым шагатлан лектын кая да пелй?длан веле толын пура ыле. Кок ?дырна уло: Лариса ден Алёна. Нуно ачаштым пагален, й?ратен кушкыныт, но актёр илышым ойырен налын огытыл. Изиракше дене пырля коктын театрыште парикмахер сомылым шуктена.
Чынжымак, Юрий Рязанцевым пагаленыт, й?ратеныт да кызытат порын гына шарнат. Йолташыжат шуко лийын. Тудо самырык-влак дене пырля пашам ышташ, нуным чын корнышко виктараш тыршен. Ч?чкыдынак студент-влак дене вашлийын. Т?выра аланыште тыршыше е?ым корнеш ужын гын, почеламутшо дене палдарен. Моткоч проста койышан да л?мл? е?ым шочмо Параньга велныжат порын шарнат. Тусо калык 21 сентябрьыште Юрий Рязанцевым шарнымаш касышке ушна да Кугу Пумарий школ зданийыш шарнымаш о?ам пижыкта. Театрын йо?гыдо залешыжат ты л?мл? артистын й?кш?, сылнымутшо, мурыжо угыч йо?галтмым вучена. Театр администраций Юрий Рязанцевым шарнымаш касым декабрьлан палемден.
Лаштыкым Эльвира ЕНДЫЛЕТОВА ямдылен.
«Кугарня», 2010 ий 17 сентябрь.