Марий комедийым рӱдӧ театрыште шындымылан – 60 ий
Але марте ик марий пьеса гына Моско театрыште шындалтын. Тудым Ермолова лӱмеш театрын сценыштыже ужмеке, моло республикысе режиссёр-влакат шке денышт модын ончыкташ кумылаҥыныт. Марий драматургын возымыжо тунам СССР границымат вончен — пьесым София олаште болгар йылмыш кусарен савыктыме.
Тыгай чапле пӱрымашан лийын Арсий Волковын «Ксения» пьесыже. Тудым рӱдоласе театрыште икымше гана модмылан тений 29 мартыште 60 ий темеш.
Тиде амал дене пайдаланен, тунамсе жапыш ончалына, кузе да мо лиймым шергалына.
Тӱжвач ончалмаште, пьесын пӱрымашыже мемнан драматургийыште чапланыше вес кок произведений – «Салика» ден «Кеҥеж йӱд» — дене икгайрак. С.Николаевын комедийже ондак «Полатовын сӱанже» маналтын. Тудо 1937 ий кеҥеж тӱҥалтыште сценыш лекшаш улмаш, но комиссий спектакльым йӧрдымылан шотлен. Авторын тӧрлымекше, вес ийжылан тиде комедий «Салика» лӱм дене угыч шочын.
1946 ий 22 июньышто Маргостеатр автономийын 25-ше идалыкшылан пӧлеклыме «Ӱдыр шӱм» спектакльым икымше гана ончыктен. Но комедийым возышо Н.Арбанлан ятыр кочо мутым колаш логалын. Тӧрлаш пернен. «Кеҥеж йӱд» лӱмым налше весела койдарчык 1948 ий годсек уэш-пачаш шындалтеш, а кодшо курым мучаште тудым оперетта семын модын ончыктымо.
«Ксения» пьесат ондак вес лӱман лийын. Тудым возаш А.Волков Москош, самырык драматург-влакын конференций-семинарышкышт (1948 ий май), миен толмо деч вара таранен. «Пӧртылмеке, вигак творческий пашалан пижым, кызытсе илыш гыч «Илыш муро» музыкальный комедийым возаш тӱҥальым», — ойлалтеш Арсик (Арсий огыл) Волковын «Марий драматургий нерген» статьяштыже («Марий коммуна», 1948 ий 18 июнь).
Оҥай, 45 ий эртымеке, писатель шкенжым шке тӧрлен да кӱшнӧ ончыктымо цитатым «Илыш толкын» романыштыже тыге савырал шынден: «Моско гыч пӧртылмек, мый вигак у сылнымут пашалан пижым. Колхоз ялын ончыл еҥже-влак нерген «Илыш ӱжеш» комедийым возаш тӱҥальым. Вараже тудым «Ксения» манын лӱмденам».
Ожно серымым тыгай вашталтыме дене драматург палдарен: ончыкылык «Ксения» 1948 ий кеҥежым сераш тӱҥалме «Илыш муро» музыкальный комедий гыч иланен кушкын.
1950 ий 1 январьыште А.Волков тунам мом возымыж нерген «Марийская правда» газет гоч уло калыклан увертарен:
«Славным Героям Социалистического Труда посвящаю я новую пьесу «Ксения Зернова», которую закончу в феврале наступающего года. В этой пьесе я раскрываю новые черты характера советского человека, новые взаимоотношения людей… Я – молодой драматург. Для повышения своих знаний и творческого мастерства учусь заочно в Литературном институте имени М. Горького при Союзе советских писателей СССР».
Волковын у пьесым возаш пижмыж деч изиш гына ончыч, 1948 ий 18 мартыште, Марий АССР-ысе икымше еҥлан – Хлебниково (кызыт Марий Турек) район гыч Исхак Муртазинлан – Соцпаша Герой лӱмым пуымо. Тудын звеножо кажне гектар гыч 31 центнер утла пырчым поген налын. Миклай Казаков тунам возен:
Исхакын гае шурно
Республикнан мландеш
Чыла колхозын нурым
Леведше кумдыкеш.
Ял озанлыкым нӧлтымӧќ да эн ончычак шурно лектышым кугемдыме йодыш сарым сеҥен лекше элыштына рӱдӧ верыште шоген. Арсий Волков, орденан фронтовик, у пьесыште лач тидым сӱретлен ончыкташ шонен пыштен.
Комедий сӱан сӱрет дене тӱҥалеш: ончыл колхозын председательже Сергей Соловьев пошкудо озанлыкын чолга бригадиржым, Ксениям, ватылыкеш конда. Сергей шумо сеҥымаш дене лыпланен илынеже, шыдаҥын кӱлешлыкшым ок ыҥле, тудлан пасушто верым ойыраш торешлана, адакше кугешнылме койышыжо уло. Тидлан кӧра вате-марий коклаште умылыдымаш лектеда. Но илыш Ксениян чын улмыжым ончыкта: шыдаҥлан ойырымо мӱндыр пасу чапле лектыш дене куандара. Бригадир Зернова (шке героиньыжлан драматург арам огыл тыгай фамилийым пуэн) Социалистический Паша Герой лӱмым сула.
Газетыште сӧрымыж семынак, автор «Илыш ӱжеш» пьесым 1950 ий январь мучаште ямдылен шуктен да вигак Маргостеатрлан темлен. Март кыдалне труппа пашалан пижын. Спектакльын икымше вариантше ямде лиймек, тудым тунамсе правил почеш комиссий ончен. Каҥашыме негызеш драматург текстыш ятыр вашталтышым пуртен. Финалат молемын: Ксениялан Герой лӱмым эше огыт пу, а тидлан кӱлшӧ документым Москош колтат.
1 октябрьыште Маргостеатрын марий труппыжо «Илыш ӱжеш» премьера дене сезоным почеш. Ксениям А.Тихонова, Сергейым С.Кузьминых модыт. Нуным да моло актёрым, тыгак режиссёр Н.Леготиным да драматургым калык шокшын вашлиеш, совым кырен таушта.
Кок арнят пеле гыч марий газет А.Токын рецензийжым савыкта. «Самырык драматург А.Волковын «Илыш ӱжеш» комедийыштыже, — ойлалтын тушто, — але ятыр ситыдымаш уло гынат, тудо тачысе кечылан келша. Пьесым сайынрак шуарен налаш гын, тудо шкенжым сула, ончаш куштылго лиеш».
Эше лу кече гыч комедий да спектакль нерген шке мутшым «Марийская правда» газет гоч критик С.Ибатов каласа. Тудат авторын ятыр сеҥымашыжым ончыкта, но пьесым пешыжак ок мокто.
1951 ий март кыдалне Арсий Волковым Москош, самырык писатель-влакын всесоюзный совещанийышкышт, колтат. Кок арня жап моткоч пайдалын эрта: «Илыш ӱжеш» комедийын сай да уда могыржо тӱрыс рашемдалтеш, а автор драматургий ден театр шотышто шуко уым, кӱлешаным пален налеш.
Тушто утларак сайлан Волковын да ик таджик писательын пьесыштым шотлат, нуным тӧрлаш да вара рушлашке кусараш темлат. Комедийын рушла вари- антшым Моско драматург Андрей Успенский ямдыла. Чынрак каласаш гын, авторын ыштен пуымо подстрочникым тӧрла.
1951 ий 17 октябрь эрдене Арсий Волков, шке манмыжла, Москосо «Европа» унагудышто СССР мучко палыме драматург лийын кынелын: ты кечын «Советское искусство» газет критик Наталья Войткевичын «Увиденное в жизни» статьяжым печатлен. «В «Ксении» проявились качества, позволяющие говорить об авторе, как об интересном, многообещающем художнике, умеющем по-своему увидеть черты действительности, по-своему отображать увиденное… Произведение А.Волкова отмечено живым национальным своеобразием. Впечатляет и запоминается первая картина пьесы, где наряду с фольклорными элементами, самобытностью традиционного свадебного празднества показано и то новое, что вошло в сознание и в быт марийского колхозного крестьянства», — возен критик.
Тиде тылзыштак М.Н.Ермолова лӱмеш театрын труппыжо «Ксения» спек- такльым ямдылаш пижын. Режиссёр Андрей Гончаров тӱҥ рольлам Анатолий Ивашовлан (Соловьёв) да Иветта Киселёвалан (Ксения) пуэн. Муро шомакым Марий кундемыште сар деч ончычак лиедыше поэт Е.Долматовский возен, музыкым Ю.Милютин ден Я.Кирснер келыштареныт.
Премьера 1952 ий 29 мартыште лийын. Тылеч ончычак комедий «Молодежная эстрада» репертуар сборникеш (тиражше – 100 тӱжем экземпляр) лектын. У спектакль нерген шке мутыштым «Вечерняя Москва», «Литературная газета», «Советское искусство» газет-влак, «Театр» журнал каласеныт. Чылтак ќӧрмаш гынат, Марий АССР-ысе печать рӱдолаште модмо «Ксениям» пуйто уждымо-колдымо лийын. Кум газетшат («Марий коммуна», «Марийская правда», «Молодой коммунист») премьера нерген кум предложениян уверым печатлыме дене серлаген. А такше тунам чапле материалым (интервьюм, репортажым, шонкалымашым) ямдылаш пеш сай йӧн лийын, молан манаш гын тудо жапыште Москошто ныл (!) марий поэт тунемын: Миклай Казаков ден Чалай Васлий – Литературный институтышто, Макс Майн – кӱшыл партшколышто да Борис Данилов – рӱдӧќ комсомол школышто. Драматург Николай Арбан «Ксения» спектакльым комиссийлан ончыктымаште лийын. Редакций йодеш гын, Арсий Волковын да пӱтынь марий драматургийын сеҥымашышт нерген кажныже каласкален пуа ыле.
Г.ЗАЙНИЕВ.
«Марий Эл» 2012 ий 28 март