ЯНАЕВ АЛЕКСАНДР АЛЕКСАНДРОВИЧ (1896-1938),
мурызо, режиссёр,
театр пашам вораҥдарыше
Ернур марий Янай
Икымше марий мурызо А.А.Янаевын шочмыжлан — 115 ий
«Так повелось, что гибнет первый, чтобы к победе шёл второй», — возен поэт. Конешне, эн ончыч кайышылан чылаж годымак огыл вуйым пышташ перна, туге гынат кеч-куштат да кеч-кунамат корным кӧ-гынат почеш. Икымше марий мурызо А.А.Янаевын да шуко молынат репрессий тулеш пытышашыштым ончылгоч палыше семын, В.А.Мухин 1935 ийыште возен: «Мы знаем, что нам надо очень много учиться. Мы знаем, что на полях, усеянных костями янаевых, вырастут наши будущие чудные певцы».
Янаев деч варарак Вера ден Клавдия Смирновамытын шӱдырышт чӱкталтын. Нунын почеш муро аланыш лектыныт Е.Коновалова, Г.Окунева-Ластовка, С.Сушкина, Л.Бочкарёва, З.Берникова, Т.Денисова… А пӧръеҥ кокла гыч — Л.Краснов, В.Воронцов, А.Венедиктов, В.Созонов, Г.Петухов, В.Ромашкин, А.Беляев, О.Логинов… Мухин-Савин «наши чудные певцы» шомакше чылаштланат келшен толеш, пожале.
Саде статьяштак лудына: «Грусть и юмор, лёгкий, неуловимый юмор — вот что радует публику в т.Янаеве. Он в лёгкой задушевной форме передаёт сложные психические переживания народных песен и художественные образы, им создаваемые. Янаев всем доступен и понятен. Он популярен. И в этом его достоинство… В примитивные песни он умеет вкладывать то изящное, неуловимое, выразительное, которое бывает присуще только артистам от природы».
А.А.Янаев милиций органлаште, Марий кундемысе искусство паша управленийыште ыштен, ик жап Марий театрым да театр студийым вуйлатен, марий илыш гыч икымше киносӱретым — йӱкдымӧ «Марий Кужер» фильмым — ямдылаш кугун полшен, тушто колхоз активистын рольжым модын. Но кеч-кушто пашам ыштен гынат, ондак И.Палантайын хоржо дене, вара А.Искандаровын капеллыж дене кылым кӱрлын огыл, тушто тӱҥ солист лийын. Мурызо йолташыже-влак дене Москошкат, моло верышкат миен коштын. Но репрессий деч утлен огыл — 1938 ий 31 октябрьыште лӱеныт.
Тений 22 мартыште (23 мартыште огыл) А.Янаевын шочмыжлан 115 ий темеш. Лӱмгечыжлан кӧра тудын 1924 ийыште партий обкомыш рушла серен пуымо автобиографийжым марлаҥден савыктена. Тиде документ авторын илыш корныжым рашемдыме дене пырля кодшо курым тӱҥалтышысе саман ойыртемым келгынрак умылаш полшен сеҥа, шонена.
Мый Марий область, Оршанка кантон, Марий Ернур ялыште, йорло марий кресаньык-влакын — Александр Ефимович ден Марфа Терентьевна Янаевмытын — ешыштышт, шочынам. Метрикыште возымо почеш, тидыже 1896 ий 10 мартыште (тошто стиль дене) лийын. Школышто тунемме да тыгак тидын деч ончычсо жапем ача-аван суртышто моткочак йӧсын эртен. 1905-1906 ийлаште поснак неле лийын. Тунам мылам ачам дене пырля ялла мучко ик гана веле огыл кӱчен кошташ логалын.
Йорло илышын амалже тыгай: ачам нужна еш гыч посна лектын, тыгодым мландым пеш шагал пуэныт, озанлыкыштына паша вий ситен огыл (тунам ешыште ачам, авам да мый лийынна), а имньына уке ыле. Адакше йозакым шуко тӱлаш пернен. Чыла тидыже илышнам чотак нелемден. Сандене ачам шке кресаньык озанлыкшым йол ӱмбак шогалтен кертын огыл. Тудлан шукыж годым шкенан ялыште уланрак да поян-влаклан тарлалтын пашам ышташ верештын.
Школышто 1906-1911 ийлаште тунемынам. Ондакше калык просвещений министерствын кок классан училищышкыже коштым, тудо мемнан ял деч кок меҥге тораште, Ернур селаште, верланен ыле. 1911 ийыште тиде школым нигӧ деч сайын — икымше ученик семын — тунем лектым.
Ты школым пытарыме деч вара шке кумылем почеш губернский ведомствын Вятка оласе ремесленный школышкыжо ужатен колтышт. Тушто стипендий кӱшеш тунемаш шонышым, молан манаш гын йорлылыклан кӧра ачам деч полышым налаш ӱшан лийын огыл. Вяткыш 1911 ий сентябрьыште миен шуым. Мыйым саде школыш тунемаш нальыч, но стипендийым тӱлаш тореш лийыч, сандене мылам мӧҥгеш пӧртылаш перныш. Корнылан оксам йӧршын уке ыле, вет мый тышке толашат 3 теҥге оксам пыкше гына ситаренам, тудыжымат сурт еда йодышт коштын погенам. Орзаев Васлий, ончыч школышто пырля тунемме йолташем, Вятка гыч мыйын семынак пӧртылаш тарваныш, тудат тушан тунемаш ыш код. Йолташемын пуымо окса дене Кукарка пристань марте (Виче эҥер дене) тольым да умбакыже 100 меҥгым йолын ошкылаш перныш. А вет тунам 15 ияш гына ыльым.
Мӧҥгеш пӧртыл толмемлан ачам ден авам ялтак ышт куане, вет нуно мыйым казна кӱшеш туныктен лукташ шоненыт. Ачам мылам эсогыл логалтенат нале, тудо шонен, пуйто мый школыш пураш экзаменым кучен кертын омыл да сандене мӧҥгӧ пӧртылынам. Кеч-мо гынат, мый умбакыже тунемашак шоненам. Но тунемашыже ик корно гына лийын. Тиде — черке корно дене каяш. Тыге ончычсо законоучитель поп Громов дек пашам ышташ пурышым. Тудо сурт коклаште могай сомылым пуэн, чыла шуктен шогенам. А рушарня еда клиросыш шогалынам да хорышто муренам, псалмым лудынам, молыжымат ыштенам.
Икманаш, «батя» мыйым моштымыж семын туныктен. Тудын дене 1913 ий август марте лийым. Кок ий наре пашам ыштымемлан поп мылам куд теҥге оксам пуыш, тыгак руш огыл икшыве-влаклан почмо (инородческий) миссионер курсым вуйлатыше Павел Глезденёвлан кӱлеш кагазым возен ямдылыш. Пеленем саде кагазым да шкемын серыме йодмашым налын, миссионер курсыш кайышым. Тунам тушто шкенан ялысе пошкудо рвезе Захаров Андрей тунемын, тудо мылам курсыш корным муаш полшыш. Но Глезденёвын вашмутшо мыйым ыш куандаре. Тудо каласыш: «Курсыш пураш тыйын шинчымашет шагалрак. Тылат второклассный школым, мутлан, Тошто Торъялысе гайым, тунем лекман ыле. А уке гын, монастырьыш кай, тыйым туш налыт».
Тыге мый Вятка олашке тунемаш пураш кокымшо гана тольым, но адакат нимо шот ыш лий. Мом ышташ? Куш пураш да кузе лияш? Мӧҥгыш пӧртылаш гын, корнылан ик ырат уке. Кузе лияш аптыраныме дене монастырьыш каяш шонен пыштышым. Трифон монастырьыш мийышым — огыт нал. Архиерей каласыш: «Тый мыланна от йӧрӧ. Да тыште, мемнан дене, рвезе-влак тугакшат шукын улыт. Кай лучо филейкыш, тушто тыйым налыт».
Ты монастырьже Вятка деч шым меҥге ӧрдыжтӧ верланен. Тудо эн удалан шотлалтын. Тусо монах-влак тӱҥ шотышто пикша колым кочкын иленыт, сандене нуным калыкыште пикшоед маныныт. Мыйым тушто уло кумылын вашлийыч да послушник-мурызылан нальыч. Вара палышым: кӧ йодын толын, тышке чылаштым налыныт. 1913 ий сентябрь гыч декабрь марте жап писын эртен кайыш. Вара мый Слободской оласе монастырьын игуменжын ӱжмыж почеш тушко куснышым да у верыште 1915 ий февраль марте илышым. Но чонем ала-кушко вес илемыш шупшын.
Икана тиде оласе Никольский черкын священникше Кушаков мыйым хористлан мияш ӱжӧ. Вигак кӧнышым. Тыге монастырь деч утлышым да черке хорышто мураш тӱҥальым.
Хорист должностьыш 1915 ий февраль мучаште куснышым, да армийыш налмешкышт, туштак лийым. Мобилизаций тӱҥалмек, шочмо верышкем кайышым, тудо ийынак 7 августышто армийыш логальым. Мыйым Ирбит олашке колтышт, 168-ше запасной батальонын 6-шо ротыштыжо рядовой салтак семын служитлаш тӱҥальым. Сар пашалан кок арня туныктымо деч вара мыйым учебный командыш кусарышт, тудыжым 1915 ий декабрьыште тунем лектым. Ынде мыйым отделений командирлан шогалтышт. Вара взвод командир марте кушкым, унтер-офицер званийым нальым. Икана шкенан ротысо фельдфебель ден мыйын коклаште тума лийын кайышат, мыйым рядовойыш волтышт да 1916 ий майыште маршевый рота дене фронтыш колтышт.
Фронтышто 37-ше Сибирский стрелковый полкын 16-шо ротышкыжо верештым. Ондак отделений командир ыльым, вара адакат взвод командирлан шогалтышт. 1916 ий 14 сентябрьыште (тошто стиль дене) ик наступлений годым мыйым, куштылгын сусыргышым да контузитлалтшым, пленыш налыныт. Тиде лийын Владимир Волынский ола лишне. Ончыч Ярославль оласе госпитальыш колтышт, а парем шумеке, пленный-влакын лагерьыш вераҥдышт. Тушто индеш тылзе лийым, тушман кидыште пеш шуко неле-йӧсым чыташ логале.
1917 ий апрельыште Австро-Венгрийыш ял озанлык пашам ышташ колтышт. 1918 ий 17 октябрь марте (тудо жапыште венгр революций лийын) ик еҥын озанлыкыштыже тарзе семын пашам ыштен илышым. Вара кок эл коклаште военнопленный-влакым вашталтыме годым мыят эрыкыш лектым, РСФСР мландыш логальым да 1918 ий декабрьыште шочмо ялыш, ача-авам дек пӧртыл шуым.
Вараже, озанлыкна деч ойырлыде, тӱрлӧ вере совет пашам ыштышым. Ондак, январьыште, волисполком председательын да РКП(б) волкомын ӱжмышт почеш волфинотделыш делопроизводительлан пурышым, тунам лачак контрибуцийым погат ыле. Вара волостьысо военкоматыш тыгаяк пашаеҥлан нальыч. Ындыже учёт паша верч вуйын шогышым, Йошкар Армийыш мобилизаций кузе кайымым тергаш полшышым.
Ик жап гыч Яраҥ уездысе туныктымо пӧлкан марий секцийже мылам туныктышым ямдылыме кӱчык курсыш каяш ойым пуыш. Курсшо Чирки ялысе (кызыт Оршанка район. — Ред.) кокымшо ступенян школ пелен почылтын ыле. Курсым пытарымекем, Яраҥ уоно мыйым але гына почмо Поктай школыш колтыш, тушто 1919 ий 1 апрель гыч пашам ыштенам. Вара Кӧрдӧ ялысе (Оршанка район. — Ред.) школышто туныктышым. Поктайыште пашам ышташ тӱҥалме годым мылам пеш виян тыршаш логале, молан манаш гын яра вереш школым почаш, мо кӱлешым муаш куштылго огыл.
1919 ий июньышто туныктышо-влакын Чарла олаште лийше съездышт мыйым Москошко, Наркомпросын театральный пӧлкаж пеленсе кугыжаныш курсыш, тунемаш каяш кандидатлан ойырыш. Мый келшышым. Тыге 1920 ий 20 февраль гыч курсант лийым, вес ийын мартыште курсым шалатен колтымешке тунемым. 1921 ий июньышто марий туныктышо-влакын икымше всероссийский погынышт мыйым Марий театрын вуйлатышыжлан да режиссёржылан шогалташ темлыш.
Тидымат каласышаш улам. Москосо курсышто улмем годым 1921 ий тӱҥалтыште мыйым курсысо ячейка партий членыш кандидатлан пуртыш, Сретенский райком мылам ик жаплан пайдаланаш карточкым возен пуыш. Но вара курсым шалатен колтыштат, кандидатский карточкым (эрелан возымым) налде кодым. Саде райкомыш ик гана веле огыл йодын возышым гынат, пайдаже ыш лий.
1921-1922 ийласе шужен жаплан кӧра 1922 ий апрельыште Марий театрым петыраш логале. Сандене мый вес пашашке куснышым. 1922 ий 1 апрель гыч Чарлаште областной милиций управленийын политсекторыштыжо секретарьлан шогышым, вара административный пӧлкаш кусарышт, саде пӧлкаште тӱрлӧ административно-командный должностьышто пашам ыштышым.
РКП(б) Сретенский райком гыч кӱлеш кагазым 1922 ийын налын кертдымемлан кӧра областной милиций пеленсе ячейка РКП(б) кандидат радамыш мыйым угыч пуртыш.
А.Янаев.
1924 ий 5 апрель.
Г.Зайниев ямдылен.
Илышыже да творчествыж нерген возымо:
Георгина М. А. Н. И. Календер // Марийская литература, искусство и народное творчество. Йошкар-Ола. 1966. С. 91-105.
Георгина М. Марийский драматический театр: Страницы истории (1917-1978). Йошкар-Ола. 1979.
Зайниев Г. Ме каена – мурына кодеш // Марий коммуна. 1985. 15-17 дек.
Зайниев Г. Вÿран спектакль // Илышын воштончышыжо. Йошкар-Ола. 1994. С. 115-117.
«Ернур Марий Янай»: Янаев А. А. (1896-1938) // Земля оршанская. Йошкар-Ола. 1994. С. 36-38.
Зайниев Г. «Муралта гын, чонлан шокшын чучеш»: Икымше марий мурызо А. Янаевын шочмыжлан – 100 ий» // Ончыко. 1996. № 3. С. 131-135.
Газетов В. Он разделил судьбу Кырли // Йошкар-Ола. 1996. 7 марта.
Янаева И. Уста мурызо, артист, режиссёр // Мрий Эл. 1998. 4 сент.