ЯКАЕВ ИВАН ТАРАСОВИЧ (1912—1982),
РСФСР-н сулло артистше (1966),
Марий АССР-ын калык артистше (1952)
Артист илыш – тиде кугу пиал
И. Т. Якаевын илыш нерген каласкалымыж гыч
Россий Федерацийын сулло, Марий Элын калык артистше Иван Тарасович Якаевым мый шукертсек, 1946 ий гычак, палем. Тунам эше самырык, моткоч чулым артист театрыште ыштыме деч посна куштымаш кружокым икмыняр ий вуйлатен шогыш. Кружокын ик занятийыштыже ме палыме лийна. Тылеч вара сценыште модмыжым ужаш, шуко гана Йошкар-Олаште вашлияш, илыш нерген кутырымыжым колышташ пернен.
Иван Тарасович, кугу усталыкан да мастарлыкан артист, ÿмыреш мондалтдыме шуко, утларакше мыскара роль-влакым чоҥен. Модын веле огыл, а кеч-кунамат сценыште «илен», рольжым келгын почын, шÿм вошт колтен моштен.
Но таче тудын сценыште модмыжо нерген огыл, а илыш нерген кузе шонкалымыже, каласкалымыже нерген мутым лукнем.
Икана кеҥежым Иван Тарасович дене вучыдымын «Яльчик» каныме пöртеш вашлийна, илыме пöлемнат йыгыре логале. Сандене эр гыч кас марте жапым эре, манаш лиеш, пырля эртаренна: я йÿштылаш, я, пушеш шинчын, ер вес могырыш эҥыж погаш коштынна, а кастене, верандыш лектын але яктер коклаште коштшыла, икте-весылан кузе илымына нерген каласкаленна. Шукыж годым тудын ойлымыжым колыштынам. «Каныме пöртын але санаторийын режимже,— изиш шуйкален ойлен Иван Тарасович,— мыланна нигузе огеш келше. Ну, шоналтыза-ян, театрыште ыштымем годым латик шагат деч ончыч кочмаш уке ыле. Эрдене индеш шагатлан кынелам да кок шагат гыч репетицийыште лияш кÿлеш. А тыште, кочмет шуэш але уке, столовыйыш кает. Уке, тысе режим нормальный еҥлан веле. Икана мый больницыш логальым,— умбакыже шуялтен лÿмлö артист,— а тушто…» Мо тушто лийын, Иван Тарасович тыге каласкален…
… Март тылзе, уремыште лум пургыж шемемаш тÿҥалын. Больница палатыште кумытын улына, йыгыре шогышо койкышто йолташем-влак эше малат. Мый окнаш ончен шогем. Окна ваштареш лышташдыме лаштыра куэ шога, тушто корак-шамыч шинчат. Шотлем… Шымытын улыт. Мом нуно вучат? Очыни, кече лекмым. Мыят вучем… «паша кече» тÿҥалмым. Йошкар ÿжара койын ошемеш, чевергыше пыл нарынчемеш. Волгалтме семын корак-шамыч мутланаш тÿҥальыч, логарыштым эрыктат, йÿкыштым тергат…
Мыят пÿйым эрыктышым, логарем шÿалтышым, анализым ямдылышым… Кидым шеҥгек кучен, окна воктене шогем, йолтаган гыч йолварняш шогалын лÿҥгалтам. Ончем окнаш да вучем. Мом? Кече распорядкым наизусть палем: эр кочкыш, врач, укол, таблетка, капельница, гуляен коштмаш, кечывал кочкыш, телевизор, адак процедура да малаш. А эрла угыч окнаш ончаш да вучаш, вучаш… Колыштат да ончыштат: мом ыштат больницыште, кузе илат. Шкендым тергет: шÿмет кузе кыра, давлениет могае. Ала-кушто ала-можо коржеш, шуркедылеш. Врач-шамыч утыжым огыт ойло, ала-мом шылтат, моткоч поро кумылан улыт…
Больницыш логалмек, ала-молан эре шуко шонкалет. Кугу да келге шонымаш эрыкыште шагал лектеш… А больницыште чÿчкыдын шке илышет нерген, йолташет-влак, театр нерген шонкалет. Шонымет кумдарак, келгырак лиеш!
Врач пурыш. Иктаж нылле ияш мотор ÿдырамаш. Врач-влак, артист семынак, тÿрлö улыт. Южышт деч вигак йодмо шэш: «Могай ешеш шочын улыда, ачат-ават кöмыт улыт? Ончалза киддам, могай тудо лывырге, чылт скульпторын гай ныжылге».
— Кодшо годым те пурен шогалда, да чоныштем чыла помыжалте. Кушеч тыгай улыда? Шертне гай койыда. Шертне – тиде шошо! А шошым чыла ÿшан тÿжвак лектеш… А вес врачым ончалат да шыже толмыла чучеш. Ну, давлением таче могай? Шÿдö кудло да кандашлу? Уке? Изиш кугурак, маныда? Мыят тыгак шонышым. Те чыным ойледа. А тудо, вес врач, шойыштеш, эре иктымак каласа, а эмым ешаркала,— манам.
— Тендан капельницыда йоген пытен, чечас сестра пура. Тыланда канаш да канаш кÿлеш, Иван Тарасович. Ода чамане шкендам. Рольым модмыда годым тынар кöргö вийым лукташ тыршеда — эсогыл ончышо-влакын шўмыштым ишен шында. Ме тынаре тургыжланен ончена гын, тыланда сценыште мом чыташ логалеш гала? Сандене шонем: кажне спектакль деч вара тендам але больницыш пышташ, але ик арнялан санаторийыш колташ кÿлеш… Молан шып лийда?- вашешта.
— Колыштам мый. Врач-невропатологым колышташ йöратем. Мыят черын амалжым пален налнем, кушеч тудо тÿҥалын? А театрыште тургыжланен ончымыда мылам, артистлан, моткоч шерге. Вет ончышо-влакын шонымыштым, кумылыштым шукташ манын, ме сценыш лектына, нунылан кöра вийнам, жапнам чаманыде тыршена. Каласаш кÿлеш, эше шуко еҥын чоныштыжо осаллык ила, икте-весе коклашке азапланымашым конда. Ме тиде осаллыкым умылаш, кушеч лекмыжым почын пуаш тыланда полшена. Пьесысе роль авторын шонымыжым веле ончыкта, а мый тудын шонымашышкыже уло чоным, эмоцийым ешарем… театральныйым огыл, а чын вургыжланен илымым. Но тиддеч ончыч мылам келгын шоналтен налаш кÿлеш: айдеме ушын могай лукышкыжо пураш, могай чон кылжым тарваташ? Тунам веле спектакльын уш вийже тендан шÿмдам когартен налеш, чонышкыда пура. Образым почын моштымем семын теат, ончаш толшо-влак, мый денем пырля тургыжланеда.
Да, йöсö, конешне, сайын модаш! Куштылго огыл. Но вес семын мый илен ом керт. Шкемын йöратыме профессием нимо дене ом вашталте… Те мыйын чер амалым кычалыда, сценыште тÿргоч тыршен модмылан, нервный системым арален моштыдымылан тиде чер пижын, маныда. Можыч, чыным ойледа. Ик невропатолог мылам профессийым вашталташ каҥашым пуэн ыле. Тылеч вара иктаж лу ий эртыш. Ты пагытыште шуко рольым модаш логале. Нине роль черем паремдаш гына полшышт, кугу куаным пöлеклышт: сценыште тыге ончыктышым, кузе ятыр ий шонен коштынам ыле. Сценыште модаш да кугу куаным налаш – тиде психотерапий огыл мо? Нимогай эм, нимогай укол, нимогай химий огыт кÿл. Мыйын пачерыштем окна пеледыш уло. Лÿмжö кузе, ом пале. Пелашемын йолташыже пöлеклен. Тиде пеледыш ватемым пеш йöрата. Иктаж верыш кайымына годым сай пошкудо-влаклан кодена. Нуно пеледышым азапланен ончат. Но кажне гана садак лывыжга, лышташыже йога. Пелашем толеш веле, пеледыш тунамак ылыжеш, вийым налеш. Очыни, пелашемым вашлиймек, тудо куанен кая. Актерат тыгак. Шергакан, шонен коштмо рольым налмек, зритель-влак дене вашлиймек, тудын шулдыржо шочеш, йывыртен, куанен коштеш… Уке, паша дене черланен ок керт. Сай роль деч посна шÿлыкаҥын коштмылан черланен кертат.
А те паледа, сценыште артист паремеш, тöрлана веле. Сценыште чер тыйым эртен кая. Икана Пошкырт велыш миенна ыле, а мыйын вучыдымын ала вергем, ала кыдалем чыташ лийдымын коршташ тÿҥале. Но иктыланат ом ойло. Шокшо компрессым ыштышым – куштылгырак лие. Приступ нерген ойлаш лÿдам. Пошкырт могырышто илыше марий-влак мылам моткоч шерге улыт, шуко мемнам вученыт. Трук черланымемлан кöра спектакльым кусараш? Сценыш лектым. Ик мутымат пелештен ом керт – чыташ лийдымын коршта, пÿжалт пытенам. «Мо лийынат?»- йодыт. «Врачым ÿжын кондыза!»- маньым. Ӱжын кондышт. Атропин уколым ышташ йодым. Ыштышт. Кленчаш шокшо вÿдым темышым, брюко йымак чыкалтышым да модам. Спектакль пытымеш тыге эртыш. Йылмем тўҥын шичмыла, кÿжгеммыла чучеш. Артист-влак деч йодым: «Ойлымем раш шокта?» «Раш, чыла нормально»,- маныт. Чынак, чыла эртыш. Теве мо тугай сцена.
Те, врач-влак, мыйым йоҥылыш эмледа. Тысе режимым нормальный еҥлан кешлыштарыме. Тыглай еҥже кандаш шагат эр гыч тÿҥалын, вич шагат кас марте пашаште лиеш да эше арняште кок каныме кечыже уло. А ме нормальный онал. Ме артист улына. Тендан режимда нигузе мыланна келшен огеш тол. Ончалза, кас кочкыш мыйын шым шагатлан огыл, а латикте лишан веле лиеш. Теҥгечсе спектакль деч вара эрдене малыме шуэш. Кече кок ужашлан шелалтеш: кечывалым латик шагат гыч кокыт марте – репетиций, а кудытлан мый адак театрыште лийшаш улам – спектакль. Мален колтем иктаж шагат йÿдым веле. Мыйын организмем рольлан келыштаралтын.
Садлан мемнам вес семын эмлаш кÿлеш, больницысе режим мыланна ок келше. Тыште тунемше организмем, мöҥгыш мийымек, адак вашталташ, пудыраташ логалеш, ончычсо режимлан келшышым ышташ кўлеш.
…Больницыште кийымет годым ушышкет мо гына ок пуро. Молан тыге? Ала яра жап улмылан эртыше илышым лончылет, кугу планым ончыкылан ыштет? Ала весе…
Изи улмем годым ик шоҥго кува, шÿдыран каваш ончыктен, каласыш:
— Ужат, шÿдыр-влак мочоло улыт! Кажне еҥын шке шÿдыржö. Могайже йымалан шочынат, тудо тыйым арален шога.
Вуем нöлталын, ятыр ончен шогышым. Трук ик шÿдыр волен кайыш да йомо.
— А молан тудо камвозо? Тугеже, колыш, ужат?
— Уке , ыш коло. Тудо вес шÿдыр деке чоҥештен кайыш, у корным шкаланже кычалеш.
Мыйын ончылнемат щуко ыле корно. Но чыла корным тошкаш огеш лий, иктым веле ойырен налат. Мый муынам шкаланем пиалан корным. Нимо деч шерге тудо мыланем. Тиде корно – артист илыш.
Василий ФИЛИППОВ.
«Марий Эл», 1999 ий 7 сентябрь.