Савельев Сергей Иванович (1911-1980),
РСФСР-ын сулло артистше (1946),
Марий АССР искусствын сулло деятельже (1945), актер, режиссер.
1911 ий 11 сентябрьыште Курык марий район, Пычанал ялыште нужна кресаньык ешеш шочын.
Изинекак тулыкеш кодын, ача деч посна кодмылан кӧрак школышто тунеммым чарнен. Варарак Курык марий педагогический техникумын ямдылалтме курсыштыжо шинчымашым поген. 1931 ийыште Йошкар-Олаште Искусство Марий областной техникум почылтмеке, тысе актёр отделенийыш тунемаш пурен. 1935 ийыште, чыла экзаменым визытанлан кучен да отличиян дипломым налын, Марий кугыжаныш драма театрыш пашаш толын. Тыште тудо кумло ий утла тыршен.
Актёр семын кокымшо планан роль-влакым: совхоз управляющий — Н.Вирта, «Мланде», 1940; боец Афанасенко (С.Николаев, «Лейтенант Огнев», 1941; инженер Донской (В.Гусев, «Москвичка», 1943) — модын гынат, тудо шкешотан артист улмжым сайынак ончыктен.
Тӱрлӧ увер почеш, 1938 ийыште Москваште режиссёр курсым тунем пытарен. МХАТ-ыште К.Станиславскийын да В.Немирович-Данченкон модмыштым ончен, самырык режиссёр шкаланже изи огыл пайдам налын.
Сталин репрессий деч вара Марий кугыжаныш театр 1939 ийыште нелылыкыш логалын улмаш, лач ты жапыште театрыш С.Савельев толын да тудым режиссёр-ассистентлан шогалтеныт. Тудо ийынак С.Николаевын «Саликаже» почеш тыгаяк лӱман спектакльым шынден. Чын, тиддеч ик ий ончыч тудым А.Маюк-Егоров шынден улмаш. 1939 ийыштак С.Савельев Г.Ефрушын «Тушманын кышаже» драмыж почеш постановкым калык ончыко луктын. Режиссёрын ассистентше семын Н.Ивановын «Ӱчӧ» (1939, режиссёр Г.Исселиани), Н.Виртан «Мланде» (1940, режиссёр Н.Станиславский) да С.Николаевын «У саска» (1941, режиссёр Н.Станиславский) спектакль-влакым ямдылымаште, тыгак А.Фадеевын «Рвезе гвардийже» почеш инсценировкым (1947, режиссёр А.Велижев) шындымаште лийын.
Кугу Отечественный сар жапыште С.Савельев театрыштак режиссёрлан пашам ыштен. Тыгак режиссёрын ассистентше лийын, спектакльлаште модын.
1944 ий декабрьыште С.Савельев И.Смирновын «Асан ден Кансыл» драматический поэмыж почеш спектакльым шынден. Марла почеламут йӧн дене возымо произведений драматический сценыште икымше гана ончыкталтын. Республикысе калык тудым шокшын вашлийын.
С.И.Савельевын сар жапыште театр илышыште надыржым шотыш налын, 1945 ийыште МАССР Верховный Советын Президиумжо «Марий АССР искусствын заслуженный пашаеҥже» почётан лўмым пуэн. 1946 ийыште «РСФСР-ын заслуженный артистше» почётан лӱм дене палемдалтын.
Сар деч варасе тӱҥалтыш ийлаште С.Савельев Марий кугыжаныш театрыште художественный вуйлатышылан ыштен. Ты жапыште тудо режиссёр семын К.Симоновын «Мемнан оласе рвезе (1946), П.Павленкон «Пиал» (1949), Ф.Кравченкон «Шокшо кеҥеж» (1946) произведенийышт почеш спектакль-шамычым сценыш луктын. 1948 ийыште Н.Арбанын «Кеҥеж йўд» музыкальный комедийже почеш спектакльым шынден. Тудо кызыт мартеат театрын репертуарыштыже уло.
50-ше ийла тӱҥалтыште С.Савельев Шернур колхоз театрым вуйлатен. 1958 ийыште Марий кугыжаныш театрыш пӧртылын да постановочный ужашым вуйлаташ тӱҥалын.
Сергей Иванович тыгак кусарыме пашамат шуктен. А.Фадеевын «Молодая гвардия» («Рвезе гвардий»), С.Антоновын «Поддубенские частушки» («Тумер ялын мурыжо»), М.Кильчичаковын «Медвежий лог» («Маска вынем») проведенийлажым да млымат марлаҥден.
Мер пашамат шуктен. ВТО-н Марий отделенийжым вуйлатен. Марий АССР Верховный Советын депутатшылан (1947-1951) сайлалтын. «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» медаль, МАССР Верховный Совет Президиумын Почётан грамотылаж дене палемдалтын.
С.И.Савельевын ӱмыржӧ 1980 ий 1 мартыште кӱрлын.
С.И.Савельевын шындыме спектакль-влак:
Г.Ефруш «Тушманын кышаже», 1939.
С.Николаев «Салика, 1939.
В.Гусев «Москвичка», 1943.
И.Смирнов «Асан ден Кансыл», 1944.
К.Симонов «Мемнан оласе рвезе», 1946.
Ф.Кравченко «Шокшо кеҥеж», 1946.
Н.Арбан «Кеҥеж йӱд», 1948.
П.Павленко «Пиал», 1949.
С.Никлаев «Салика», 1954.
С.Савельевын статья ден рецензийже-влак:
Марий калыкын артистше (и.Якаев нерген) // Марий коммуна. 1954. 27 ноябрь.
Марий театрлан – 25 ий // Ончыко. 1954. № 6. С. 92.
Театральный сезонын итогшо // Марий коммуна. 1955. 14 июль.
Большой путь: Г.Пушкин // Марийская правда. 1956. 2 декабря.
«Кай, кай Йыванлан» // Марий коммуна. 1957. 13 арель.
Тыршымаш да талант (А.Кудрявцев нерген) // Рвезе коммуист. 1958. 23 август.
Жизнь в искусстве: А.Кудрявцев // Молодой коммунист. 1958. 23 август.
Марий театрлан – 40 ий (1919-1959) // Ончыко. 1959. № 5. С. 96-103.
Жизнь, отданная служению искусству: К 50-летию народной артистки МАССР П.А.Смирновой // Марийская правда. 1960. 4 января.
Владимир зернов // Молодой коммунист. 1960. 27 август; Рвезе коммунист. 1960. 27 август.
Илышыже да творчествыж нерген возеныт:
Сергей Иванович Савельев Марий ССР Верховный Совет депутатыш Ронгинский избирательный округ деч кандидат // Марий коммуна. 1947. 22 январь
Потапов Н. Театральный искусствын мастар еҥже // Марий коммуна. 1947. 1 май.
Георгина М. Марийский драматический театр: Страницы истории (1919-1978). Йошкар-Ола. 1979.
Георгина М. Марийский театр // История советского драматического театра в шести томах. М., 1969. Т.5. С.568-584.