САПОЖНИКОВА МАРИЯ НИКОЛАЕВНА (1926—1991),
Марий АССР-ын калык артисткыже (1977)
Калык артистка
Калык артистка. Нине мут-влакым колмеке, вигак шочмо-кушмо вер-шöр, Элнет да Немда вÿд, мÿй пуш дене темше кумда олык, тымык кастене ÿдыр-влакын ныжылге мурышт, марий сÿанын чÿчкен шогымыжо ушыш пурат. Кажне талант ик еҥын гына поянлыкше огыл, тудо уло калыкын поянлыкше. Артистын талантше гын шерге дечат шерге, вет тудо калыкын уш-акылжым, койыш-шоктышыжым, шÿм поянлыкшымушен шога, йылмыжым, мурсескемжым умбакыже вияҥден толеш.
Марий театр чолга, талантан артист-влак дене эре чапланен да кызытат лÿмлö айдеме-влаклан поян, но тидын годымак уло калыкын йöратымашыжым, чынже денак калык артистка кÿкшö лÿмым сулен налше-влак шуко лийыныт да улыт манаш ок лий. Калык пагалымашым да йöратымашым артистлан нимогай кÿкшö лÿм да званий пуэн огыт сеҥе.
Марий АССР-ын калык артисткыже Мария Николаевна Сапожникова тидын шотышто пиалан еҥ: тудын чапше лÿмым пеҥгыдемдыше дипломышто гына огыл, а уло калыкын йöратымаштыже да пагалымаштыже. Кызыт артистка активный творческий пашам шуктен ок тол гынат, тудым ола уремыште шуко еҥ лишыл йолташыже семын, порын шыргыжын, саламла. Тудо пиалан творческий корным эртен, театрыште шÿдö наре рольым модын, самырык годым шонымашыже чыла шукталтын, памаш вÿд гай яндар чонжым нимо дене амыртен огыл.
Первый гана мый Мария Николаевнан сценыште модмыжым 1963 ийыште ужынам. Кеҥежым марий театр пошкудо Аппак ялышке В. Петуховын пьесыж почеш шындыме «Талукышто коло сÿан» спектакльым конден ыле. Сапожникова доярка Танян рольжым модын. Тунамак артисткын шыма шинчаончалтышыже, чонеш пижше койыш-шоктышыжо, ныжылге, ласка йÿкшö калыкын кумылжым савыреныт. Вара тудын чоҥымо образ-влакым марий театрын сценыштыже, канде экраныште ончаш да радио дене колышташ пиал логалын.
М.Н. Сапожникова Тошто Торъялыште шочын-кушкын, туштак кыдалаш школым пытарен. Марий мландын ик эн ямле да сöрал верже – Немда кундемыште верланыше Тошто Торъял ятыр лÿмлö, кугу талантан еҥым пуэн. Нунын коклаште РСФСР-ын заслуженный артистше-влак Г.М. Пушкин да М.Т. Романова, писатель В. Косоротов да молат улыт. Куэран ото, тыгыде аланан, олыкан вер-шöрыштö ÿдыр уш-акылым, юзо виян творческий шÿлышым поген, калыкнан эн кугу поянлыкше – мурылан да семлан шÿмаҥын, курымешлан йöратен шынден. Артистка лияш шонен мо? Шонен гына огыл, театр, сцена, кумдан палыме марий артист-влакын лÿмышт ушыж гыч лектын огытыл. А илышыште артист-влак дене первый гана 1943 ийыште, виеш шушо ÿдыр лимйеке гына, вашлияш логалын. Тудо кеҥежым театр Н. Арбанын «Янлык Пасет» драмыже почеш шындыме спектакльым Тошто Торъялыште модын ончыктен. Артист-влакым вашлияш уло ял калык лектын. Ончыл имнешкыште, вуйышто шляпам комдык шынден, мотор, шымавуч гай кап-кылан Нина Конакова шинчен. Маню (тыге лÿмденыт ялыште Марий Сапожниковам) имне почеш куржын, тудлан мотор, калыкын йöратыме артистка юмын ÿдыр гай чучын. Тудын дене сценыште пырля модаш огыл, кеч чÿчкыдын пеленже лияш, тудым ужаш гына шонен. Илен толын, Манюлан чапланыше артистка-влак Н. Конакова, П. Смирнова, И. Россыгин, И. Якаев, А. Страусова, А. Тихонова пелен ятыр спектакльыште пырля модаш пиал логалын.
Война мÿндыр марий ялым ялт ягылтен, калык орланен, шужен илен. Школлаште туныктышо-влак ситен огытыл. Сай тунемше семын Манюм туныктышо-влакым ямдылыме курсышко кум тылзылан колтеныт. Курсым пытарымеке, ÿдыр ик ий йоча-влакым туныктен.
1944 ийыште Маргостеатр пелен студийым почмо нерген увертареныт. Сапожникова тушко тунемаш йодмашым возен. Тыманмеш театр гыч экзаменышке ÿжмашан кагаз толын шуын. Артист лияш шонышо ÿдыр ден рвезе-влак театр ончылно лыҥ погыненыт. Немда кундем ÿдыр тунемаш налше комиссий член-влакым пÿртÿсын пуымо поян, бархат сынан йÿкшö да ныжылге марий муро дене савырен кертын. Тыге Маню студийын тунемшыже лийын. Пеленже эше 35 еҥ артист мастарлыкым погаш тÿҥалын. Нунын кокла гыч А. Кудрявцев, В. Бурлаков, М. Романова, Д. Никифорова, Г. Чавайн. Жап эртымеке, чыланат нуно марий культура вияҥашлан изи огыл надырым пыштат. Илаш да тунемаш неле лийын: театрын пачерже уке, кочкаш 400 грамм киндым гына пуэныт, эрдене занятий-влак, кечывалым репетиций, кастене имньым але ÿшкыжым орвашке кычкеныт, спектакль шындыме арверым оптеныт да ялышке кудалыныт. Студиец-влак деке поснак А. Тихонова ден Н. Конакова поро кумылан лийыныт. Йошкар-Олаште сар ийлаште да тулеч ончыч талантан ятыр руш артист ден режиссер-влак ыштеныт: МХАТ-ын режиссержо А. Велижев, Б. Володарский, Е. Амантов, И. Бабенко. Нуно да марий режиссер Сергей Иванович Савельев студийыште преподаватель семын тыршеныт. Нине тале творческий айдеме-влак артист-влакын усталыкыштым кушташ, марий театрын мастарлыкшым нöлташ кугун полшеныт. Тудо годсо творческий традиций негызеш театр вара изи огыл сеҥымашыш шуын.
1947 ийыште М. Сапожникова студийым пытарен. Тылеч вара Мария Николаевнан илыш да творческий корныжо Шкетан лÿмеш Марий театр дене кылдалтын. Поснак лишыл да шерге тудлан лирический героиня-влак лийыныт. Артистка нунын тÿжвал койышыштым веле огыл, кöргö чон поянлыкыштым почын пуаш тыршен. Театр тунам шуко да оҥайын лирический драма-влакым шынден, ÿдырамаш образ-влакым почын пуымаште поян традицийым поген шуктен. Могай артистка Саликам, Айвикам, Элавийым («Янлык Пасет» гыч), Ольгам («Кеҥеж йÿд» гыч) сценыште модаш шонен огыл? Нине образ-влак марий айдемын эн сай койыш-шоктышыжым – поро да пушкыдо кумылжым, волгыдо уш-акылжым, яндар чонжым ушен шогат. Марий Николаевналан тÿҥ ÿдырамаш рольым шуко модаш пиал логалын. Первый ийлаштак сценыште модмо М. Шкетанын «Ачийжат-авийжат» драмыж гыч Осып ватын, Н. Арбанын «Кеҥеж йÿд» комедийыштыже Ольган рольышт Мария Сапожникован поян драматический талантшым ончыктеныт. Артистка чоным савырыше мурыжо дене Н. Арбанын «У муро» гыч Наташан, А. Волковын «Шошо мардеж» гыч Сонян рольыштым сöрастарен.
Театрын 50-60 ийласе спектакльже-влак радион фондыштыжо аралалтын кодыныт. Нунын кокла гыч чинче аршаш гай, тÿсым йомдарыде, Шабдар Осыпын «Ӱдырамаш корно» романже почеш шындыме радиоспектакль волгалт шога. Тыште Сапожникова Маринан рольжым модын. Артисткам от уж, йÿкшым гына колат, туге гынат пуйто шинча ончылнетак тÿҥалтышыште пиалан пелед шушо ÿдыр, вара ужат, кузе тудо четлыкыш логалше кайык семын йöслана, мучашыште уэш пуйто шошо кече логалме дене ылыжеш. Тиде спектакльыште артисткан чодыра кокла гыч шыргыктен йогышо памаш вÿд гай сöрал йÿкшö южгунам шÿмым оярта, южгунамже кумылым тодылта. Йÿк вет айдеме нерген пеш шуко каласен кертеш: йÿк сöрал, ший оҥгыр гай йоҥга – айдемат яндар чонан, поро, шотан-радаман; йÿк чарга, экшыкан, кочыртата, пÿй вошт лектеш – еҥат осал койышан, кÿжгö чонан.
«Ӱдырамаш корно» спектакльыштак М. Сапожникова эн первый гана ава рольым модын. Варажым тыгай роль-влак эн йöратыме лийыныт да калык коклаште артисткалан йöратымашым да пагалымашым конденыт. С. Кайтовын «Ава шÿм» да Н. Терентьевын «Ӱшан» пьесышт почеш шындыме спектакльыште Мария Николаевнан чоҥымо ава образ-влак – Нина Шахова да Варвара – мыняр еҥын чонжым тарватеныт…
1941 ий, шыже. Шучко лÿдыкшö жап. Мÿндыр Сибирь мландын тале эргыже-влак элнан столицыжым тушман деч илаш-колаш аралат. Нунын коклаште Врваран Мишук эргыжат лÿдде кучедалеш. Немыч-влакым Москва деч поктен колтат, война йÿдвел кундемышке мÿгырен кусна. Сеҥымаш лишемеш. Шуко салтаклан тыныс илышым ужаш пÿрен огыл. Эргыжын колымо нерген кагазлан Варвара ок ÿшане, эре вуча. Кече еда вокзалышке военный эшелон-влакым вашлияш коштеш. Жап эрта, эргыже ок пöртыл. Мучаш сценыште Варвара эргыж дене чеверласа: «Эргым! Тиде мый тыйын шоҥгем пытыше ават улам. Колат мо мыйым, эргым? Мый тыйым эреак вученам, пеш чот вученам. Кумло ий годым вученам, но вучен шым шукто. Мый тыйым чыла вере кычалынам. Мишукем: уло корным коштын пытаренам, пÿтынь калыкым йодышт налынам, шортын-шортын шинчавÿдемат кошкен пытен…»
Тиде спектакльын кульминационный ужашыже лийын. Героиня Курымашлык тул воктене сукен шинчын шортын, колышо эргыж дене ойлен. Калык, тÿҥшö гай лийын, шып колышт шинчен. Пытартышлан Сапожникова пелен залыште ончышо-влакат шортыныт. Вара кужу жап совым кыреныт.
Тиде спектакль дене 1975 ийыште марий театр Пошкырт кундемыш гастроль дене миен. Кум тылзе наре Мария Николаевна кас еда Варваран рольжым модын. Сар пытымеке, пиалдыме, неле пÿрымашан ава-влак элна мучко мыняр миллион лийыныт? Нунын кочо шинчавÿдан илышыштым могай мут дене каласен пуаш лиеш? Кугу талантан артистка шÿмым почын модмыжо дене аван образшым чын сÿретлен кертын. Сапожникова Варваран рольжым модын гына огыл, сценыште кок шагатат пеле салтак аван илышыж дене илен, шкеат мыняр шинчавÿдым йоктарен. Кугезе мланде гыч толшо театр дене вашлияш Пошкырт кундемысе калык изижге-кугужге погыненыт. Спектакль пытымеке, ончаш погынышо-влак Мария Николаевналан шуко пеледыш аршашым кучыктеныт, а самырык рвезе-влак артисткам автобусышко кидыште нумал пурташ ямде лийыныт. Калык тудын дене шокшын чеверласен, шÿм гыч лекше тау мутым каласен. Уло вийым, чон куатым пуэн сценыште Варваран рольжым модмаш артисткалан арам эртен огыл. Гастроль мучашыште Мария Николаевна нелын черланен да кок тылзе эмлалтын.
Комедийлаштат артисткан талантше пеледалт толын. Сапожникова «Саликаште» Эчан ватын рольжым модмо годым, йорга ÿдырамашым гына огыл, пеҥгыде уш-акылан, чолга айдемым ончыктен. Ятыр еҥын ушешыже Сапожникован чоҥымо лач тиде образ кодын. Тиде рольым модмыжлан М. Н. Сапожниковам РСФСР культура министерство диплом дене палемден.
Чаманен каласаш логалеш, пытартыш лу ий жапыште кумдан палыме артисткылан келге образым чоҥаш йöн шагал улмаш: театрыште чынже денак виян режиссер лийын огыл, драматургический материалат лушкыдо лийын, драмысе герой-влакат шÿмеш пижше огытыл. Тиде пагытыште артисткын Миклай Рыбаковын трилогийыштыже модмыжо гына ушеш кодын. Волгенче гай волгалтше Лыстывийын («Салтак вате») образшым марий сценический искусствын ик эн кугу сеҥымашыжлан шотлаш лиеш. Артистка ÿдырамашын патырлыкшым, нимучашдыме вийжым мастарын сÿретлен.
Марий театрын чапшым, лÿмнержым моткоч чолга, кугу талантан еҥ-влак сулен налыныт, нунын ккла гыч иктыже – республикын калык артисткыже М.Н. Сапожникова. Театрын кужу да тöрсыр корныштыжо нуно келге, мондаш лийдыме кышам коденыт, калыклан, марий искусствылан служитлыме шерге традицийым вияҥден толыныт. Нуно чынже денак театрын поянлыкше лийыныт да улыт.
Жап эрта. Марий театрыште кушкын толшо артист-влакын лÿмышт чапланаш тÿҥалыт. Сценыште у шÿдыр-влак чÿкталтыт. Тиде тыгак лийшаш. Но кужу жап ме эше Марий Сапожникован модмо роль-влакым шарнен илаш, тудын шыма сöрал йÿкшым радио дене, тыгак марлаҥдыме ятыр киношто шÿм шулен колышташ тÿҥалына.
В. ЯНАЛОВ.
«Марий коммуна», 1988 ий, 23 декабрь