Рязанцев Юрий Иванович (1940-1993),
Марий АССР-ын калык артистше (1991),
Марий Эл Кугыжаныш премийын лауреатше (1993, колымекыже), поэт.
КОДЫМО КЫШАЖЕ — КУРЫМАШЛЫК
Юрий Рязанцев Параньга районысо Изи Пумарий почиҥгаште 1940 ий 20 сентябрьыште кресаньык ешеш шочын. 1954 ийыште, Елеево школышто шинчымашым погымек, изинек спортым йöратыше рвезе Йошкар-Оласе педучилищын физвоспитаний отделенийышкыже тунемаш пура да, тудым пытарымек, туныктышо семын шочмо школышкыжо пöртылеш. 1960 ийыште А.В.Луначарский лÿмеш Театр искусство кугыжаныш институтын актер отделенийжын студентше лиеш, Н.Чефранован да П.Леслин икымше национальный студийыштышт тунемеш. 1965 ийыште, кидыш театр да кинон актержо дипломым налмек, моло 16 марий ÿдыр-рвезе дене пырля М.Шкетан лÿмеш Марий кугыжаныш театрыш пöртылеш да тушто пытартыш кечыже марте тырша.
Пагалыме йолташыж нерген РСФСР-ын сулло артисткыже, МАССР-ын сулло артисткыже Галина Иванова-Ямаева теве кузе шарналта: «Юрий Иванович дене ик кундем гыч улына. Тудо мыйым Параньга районысо Кугу Пумарий школышто физкультур дене туныктен. А институтыш пырля тунемаш каенна. Авамже манын: «Юрий Иванович кугурак, тудын мутшым колышт». Сандене изам, ачам семынак Юра Рязанцев деке тÿрлö йодыш денат миенам. Тудыжо «Ме вет ынде студент улына. Юрий Иванович манын ит ойло, Юра ман» йодын. А мыйын тыге каласаш йылмемат ок савырне, вет туныктышем лийын. Идалык наре мемнам ÿдыр-рвезе-влак воштыльыч. Вара эркын-эркын ачалÿм деч посна ойлаш тÿҥальым.
Институтыштак Юра почеламутым возкалаш кумылаҥе. А тылеч вара туддене усталык тема дене ÿчашаш тÿҥална. Уке, каргашаш огыл, каҥашаш: икте ик семын шона, весе вес семын. Ик шонымашыш толаш кÿлмö годым ÿчашымаш шочеш. Сай, поро йолташ лийна. Ешыж денат эре келшенна. Тачат пелашыж дене кылым кучена.
Юра талантан артист семын палдырныш. Тудо моткоч шуко лудын, возен, поэзийым шуко пален. Юрий Рязанцевым эше психологический артист манаш келша, вет тудо кажне рольжым уш дене шонкален ыштен».
Юрий Рязанцевлан актер, режиссер да поэт кумылым Юмак тушкалтен манына гынат, йоҥылыш огына лий. Вет кажне сомылыштыжат шкенжын усталык чурийже да тÿсшö раш палым коденыт. Театрын сценыштыже тудо марий, руш классика да тÿнямбал драматургий пьесылаште калыклан келшыше ятыр мондалтдыме рольым коден. Тыге тудын лÿмжö калык коклаште писын шарлен. А.Толстойын «Шєртньö сравоч» (1965) диплом спектакльыште Папа Карлон икымше рольжо деч вара кажныштыже тудо утыр шуаралтын да мастарлыкым поген. Эстон драматург А.Кицбергын пьесыж почеш шындыме «Вувер ÿдыр» (1969) спектакльыште Маргусын образшым моткоч келгын почын пуэн. Ты рольым тудын семын иктат модын кертын огыл. Самырык актерлан И.Шаркадин «Йомдарыме пиал» пьесыште тÿҥ роль кумда актер корныш кугу экзамен семын лийын. 1971 ийыште ты спектакльым совет сценыште Венгр пьеса-влак фестивальын жюриже кÿкшын аклен, а СССР-ын Тўвыра министерствыже актерлан дипломым кучыктен.
1967 ийыште Юрий Рязанцев шÿм пелашыжым, Зоям, вашлиеш, мужыраҥыт да пытартыш кечыж марте йєратен, тыматле еш пыжашым чоҥен илат. Зоя Ивановна пелашыжым эре порын, шомакышкыже шÿм шокшыжым ешарен шарналта: «Юра дене ме Марий паркыште палыме лийынна. Улыжат ик гана тушко лектынам да илыш пÿрымашем вашлийынам. Тунам мый Йошкар-Оласе строительный техникумышто прораблан тунемынам. Мо оҥайже: тудын палыме лияш кумылжо шочынат, йолташыжым колтен. Но техникумым пытарен шуктен омыл, Юралан марлан лектынам. Ӱдырна шочын, а вара мыят илышем театр дене кылденам. 1969 ий гыч тыште парикмахерлан пашам ыштем.
Культурный айдеме ыле Юра, шкем кучен моштен. Вигак, тура ойлен, нимом шойыштын кертын огыл. Почеламутлажым кöргö чонжым пыштен лудын. Эсогыл южгунам мыйым малышым помыжалтен да теве гына шочшо корнылажым лудын. Вара «Ну, кузе?» йодеш ыле. Почеламутшылан акым пуаш чÿчкыдын логалын. Пеленже эре кÿжгє записной книжкажым коштыктен. Ушышкыжо сылнымут корныла пурат гын, тунамак сераш шинчын.
Эн кугу рольлан «Вувер ÿдыр» (А.Кицберг. «Оборотень») спектакльыште Маргусым шотлем, тыгак «Кузыкдымо ÿдыр» (А.Островский. «Бесприданница») спектакльыште Вожеватовын образшым чоҥымыжо моткочак келшен. Тушто чыла действийже: кутырымыжо, ончалмыже, ошкылмыжо… — шке верыштыже лийын, шонем. «Корныеҥ» спектакльыште трактористым модмыжат чонем авалтен ыле. Да мыйын гына огыл. Вет ты пашажым Мосфильм гыч толын онченыт да Юрам кинокартинышке сниматлалташ ÿжыныт. Туштат образым оҥайын чоҥен. Режиссер семын тыршымыже, Марий телевиденийлан полшымо арам лийын огыл, шонем. «Тургым», «Элнет» да икымше пионер ÿдыр нерген фильм-влакым сниматлен. Чыла пашаже иктєр каен. Яра жапше йöршын лийын огыл. Тунам вет эше дубляжым ыштеныт. Эрдене шым шагатлан лектын кая да пелйÿдлан веле толын пура ыле.
Кок ÿдырна уло: Лариса ден Алена. Нуно ачаштым пагален, йöратен кушкыныт, но актер илышым ойырен налын огытыл. Изиракше дене пырля театрыште парикмахер сомылым шуктена».
Юрий Рязанцев ÿмыржö мучко кыртмен пашам ыштен да серыпле сылнымут шомак-влакым кагаз ÿмбаке кыртмен, тыршен, тÿрлö могыр гычат вискален велен. Сылнымут пашам театрыштат шуктен. 1988—1990 ийлаште Юрий Рязанцев театрын сылнымут пєлкажым вуйлатен да тунамак уло кумылын режиссер сомылым шуктен. Театрын сценыштыже тудо В.Бояринован «Овда» (1979), В.Абукаевын «Ушкал йомын огыл» (1985), А.Кицбергын «Ургызо Ыкх» (1993) спектакльлам мастарын шынден. Киноактер семын 1983 ийыште В.Квирикашвилин «Кто сильнее его» фильмыште изирак рольым модын. Актер, сценарист да режиссер семын марий писатель-влакын произведенийышт почеш спектакльым чоҥымаште тыршен. Тыге ош тÿняш Семен Николаевын «Йошкар оҥан кайык» поэмыже, С.Чавайнын «Элнет» романже да Ю.Артамоновын «Тургым» повестьше почеш телеспектакль-влак шочыныт. Нуно кызытат Марий телевиденийын фондыштыжо аралалтыт. Нине пашаланак теле-, радиоспектакль серийым ыштымылан да кÿкшö усталыкым ончыктымыжлан, колымекше, 1993 ийыште Юрий Рязанцев И.С.Палантай лÿмеш Кугыжаныш премий дене палемдалтын.
Почеламутым Юрий Рязанцев эше школышто тунеммыж годымак возаш тÿҥалын да эшеат чот Москошто тунеммыж годым шÿмаҥын. «Марий коммуна» газетлан пуымо интервьюштыжо (1991 ий 9 февраль) «Первый почеламутда могай лийын?» йодышлан поэт тыгай вашмутым пуа: «Шочын тудо Почиҥгаште, латик ияш годым. Кызыт мондалтын. Возаш шонымаш лийын огыл. Тунам сылнымутлан уш-акыл ситен огыл. ГИТИС-ыште тунемме годым «Пеледыш аршаш» почеламутем печатлалте. Изи сÿретан почеламут аршаш». Да вараже «Тендам поэзий корныш мо конден?» йодышлан тыгерак ешара: «Марий поэтесса Вера Бояринова дене вашлиймаш. Тиде Москваште тунеммем годым лийын. Шуко почеламутым лудынам, поснак колымшо ийласе руш поэзийым. Шкежат возен онченам. Вера Ильиничналан ончыктышым. «Возен шогаш кÿлеш»,— мане. Тыгак ыштышым. «Изинекак возем» ом ман. «Поэзийым йöратем» манмат шагал. Поэзий шочшо манын шонымо годым илышын ала-могай койышыжым келгынрак ончалаш кÿлешак. Илышым тÿжвач сÿретлыше поэзий, мыйын шонымаште, чын поэзий огыл. Почеламут илыш нерген философский шонымашым луктеш гын веле шке велышкыже шуын манаш лиеш».
Чынак, тудын почеламутшо моло поэт-влак деч ойыртемалтше улыт, келге философий дене шыҥдаралтыныт да жапын вÿршержым шижыныт. Тудын поэтический произведенийже-влак республикысе газетлаште, «Ончыко» журналыште, «Литературная Россия» газетыште савыкталтыныт. Тудо эше икмыняр поэмын да чоным тарватыше мурын авторжо. Шÿм-чонжо гыч колтымо, йöратен возымо «Алян мурыжо» да «Ава шÿм» мурыжо-влакым калык кызытат йöратен мура да колыштеш. «Овда» (В.Бояринова, 1979) да «Эргымлан кузык» (М.Рыбаков, 1988) спектакльлаште йоҥгалтарышаш муро-шамычлан шомакым возен.
1989 ийыште «Шогем курым корнывожышто» икымше почеламут сборникше лектын, 2010 ийыште 70 ияш лÿмгечыжлан пöлеклалтше кокымшо книгаже — «Ӱмыржö айдемын — ош волгенче» лектын. Тудо чумыр возымыжым авалта.
Юрий Рязанцевым, проста койышан айдемым, йöратеныт да кызытат порын шарнат. Вет тудын йолташыжат ятыр лийын, чÿчкыдын школлашке лектеден, студент-влак дене вашлийын. Тугеже кодымо поро да серыпле кышаже — курымашлык.
* * *
Айдемылан пÿралтын курым мучко
Илаш,
чал Мландым йöратен;
Яндар вÿдеш
пÿжалтше капым мушкын,
У кечым вашлияш эрден;
У ÿжарам,
тыматле умыр касым
Ончаш öрмалгышын уэш;
Курал пышташ элертыме у кашым
Сандалык рÿдышкö шумеш
Да шогалаш, тошкем воктеке лектын,
Ужар шаршудыш келанен;
Шÿм-чоным почын,
поро мутым луктын,
Пидаш ойпогым калык ден;
Ваш-ваш öндалын сÿсаналше капым,
Кандалге тылзе йымалан
Шып пелешташ
чон ныжылге шомакым
Эн лишыл шерге йолташлан;
Шыман пышталын пеҥгыде копаш,
Шепкаштыла йочам рÿпшаш;
Ончалын вуй ÿмбал яндар каваш,
Тÿням öндалын ылыжаш!
…Тыгак пÿралтын ÿмыр мучко
Сортала когарген йÿлаш…
Юрий Рязанцев
Порылыклан реквием
Кунам-гынат шомакын рÿдö чынжым
Ме, иктешлен, радамыш шындена.
Тыгак айдемынат суапле чонжым,
Кугу таул лиймеке шымлена.
Кÿлешак мо айдемын ар-артамжым
Осал туткар, пуламыр ден тергаш?!
Шÿм порын ныжылге, эн шерге ямжым
Шинча шырча ден шÿлыкаҥ шерлаш?!
Кÿлеш мо таче тынысле тÿняште
Йоча воктене — мондымо ава?!
Я мöҥгешла: ава
пелен ок ашне,
Изи айдемым — йöраташ кавам?..
Йÿлен шула каваште тулык шÿдыр,
Мотор, ласка, да шÿлык мурыла.
Тÿняште йомшын ÿмыржö тыгай дыр:
Пиал — шкалан, а ойго — чылалан!
Нимо тÿняште курымашлык огыл,
Чыла
Жап вий ден шырпын шалана,
Парча олмеш кодеш лач пÿсö отыл,
Мемнам шарнаш — шÿгар ырес гына…
Нигö нимомак таче ок чамане —
Чыла тошка торжалык курымна,
Но порылык пыта гын мландÿмбалне,
Могай кодеш чон-пого тукымлан?!
Юрий Рязанцев
Э.Ендылетова. Чыла шотыштат таландан айдеме /»Кугарня». 2010 ий 17 сентябрь/
З. Дудина. «Ӱмыржö айдемын — ош волгенче» / «Марий Эл». 2010 ий 21 сентябрь/
{phocagallery view=category|categoryid=28|limitstart=0|limitcount=0|detail=3|displayname=0|displaydetail=0|displaydownload=0|displaydescription=0|displayimgrating=0}