МАЮК-ЕГОРОВ АЛЕКСЕЙ ИВАНОВИЧ (1905—1938),
актер, икымше марий режиссер-профессионал.
Козьмодемьянск ола деч тора огыл Изи Шӹндыр села уло. Тудо Юл воктене изи курык йымалне верланен. Изи Шӹндыр селасе пöрт окнала гыч Юл серысе кумда ужар олык коеш. Олык мучко пеш шуко тыгыде ер верланен. Нуно канде шинчашт дене йÿд-кече кавашке ончат. Села воктене Аламнер курык нöлталт шогалын. Тиде курык нерген мурылаште да легендылаште, марий поэт-влакын почеламутлаштышт моктен муралтеш. Вет тиде курык воктен тысе калык татар-влак ваштареш пеш талын кредалын. Садлан Аламнер пеҥгыде, куатле улмашым ончыктышо чап дене кылдалтын. Кумда олык деч умбакылаже – Юл вÿд, тудын воктене илыше калык-влакын ваш келшен, кылым кучен илыме эҥерышт. А ожно Юл эҥер сар дене толшо тушман-влаклан пеҥгыде, ÿшанле чарак лийын.
Аламнер ден Юл пеш шуко мурым колыныт. Кажне кеҥежым кумда олыкышто тулык икшыве ден кугыжан армийыш кужу жаплан каяш ямдылалтше рекрут-влакын шÿлыкан мурышт кумылым тодылыныт. Коклан-коклан чолга да мыскара сем, тыгак такмак-влак чоным тарватеныт. Ӱдыр-каче-влакын моторын тÿрлымö тувырышт кумда ужар олыкым пеледыш семын сöрастареныт. Сылне марий тÿр шочмо кундемын моторлыкшым моткоч чот сылнештарен.
Марий элын тиде поэтический кундемыштыже 1905 ийыште Алексей Иванович Маюк-Егоров шочын. Марий театрыште тудын ыштымыжлан ынде 30 ий наре лиеш. Тиде жапым шукыжым еҥ-влак монденытат. Документ-влакат тÿрыс аралалт кодын кертын огытыл. Но кö А. И. Маюк-Егоров дене тунемын але пашам ыштен гын, нуно шке йолташыштым – кугу вий-куатан, шокшо шÿман, весела да поян творческий фантазиян айдемым – эреак поро шомак дене шарнат.
Алексей Иванович Маюк-Егоров марий театрын историешыже марий кокла гыч лекше первый режиссер семын кодын. Тудо А. Луначарский лÿмеш театральный искусствын Московский Государственный институтшым тунем пытаренат, Йошкар-Олашке толын да марий театрын классический спектакльжым – «Саликам» — шынден.
Искусствыш толмо корныжо неле лийын. Тудо поп эрге улмаш. Тудын биографийыштыже улшо тиде факт ик гана веле огыл илыш корныштыжо чаракым шынден, а личность культ жапыште тидлан верчынак ÿмыр лугыч колен.
Ачаж ден аваже эргыштым артистлан тунемаш ынешт колто улмаш. Советский власть ийлаште попын санже тунамсе жаплан келшен огыл. Сандене нуно эргыштым туныктышым ышташ шонен пыштеныт да Козьмодемьянскыш педагогический курсыш туныкташ колташ лийыныт.
Но Алексей Иванович туныктышо пашалан пешыжак шÿман лийын огыл. 1927 ийын августышто Марий музыкально-драматический студийыш тунемаш налме нерген уверым колмек, А.Егоров, шÿм-чонлан келшыше профессийым налаш шонен, Йошкар-Олашке толеш. Чыла палаш тыршен ончышо чолга шинчан, кужу жаплан шарнымашеш кодшо мотор чурийвылышан рвезе комиссий член-влаклан вигак келшен. Тыге А. Егоров студийыште тунемаш тÿҥалеш.
Тыште тудо сайын тунемын. Студийын художественный рководительже Н. И. Календер тудым ик эн уста тунемшылан шотлен, Маюк-Егоров йöратыме пашалан тунемаш уло кумылын пижын. Ачаж ден аваже тудлан нимо денат полшен огытыл. Туге гынат, А. Егоров эреак кумылан да весела лийын. Вет илышыште эн тÿҥжö ышталтын – вашке тудо артист лиеш! Адакшым тунамсе жапыште моло студент-влакат пешыжак темын илен огытыл, чияшыштат уке улмаш. Ятыр тунемшыже ялысе, йорло еш гыч лийыныт. Нуно студийышке шканышт шке ÿшанен, искусство пашаеҥ лияш шонен толыныт.
Первый ийын тунеммыже годым Маюк-Егоровлан спектакльыште тÿҥ рольым пуэн огытыл. А вара тудо йолташыже-влакым чылт öрыктарен: 1930 ийыште Е. Яновскийын «Шыде» пьесыштыже кокок Семоным – ондаксе йошкар командирын рольжым пеш чаплын модын (Семонын тазалыкшым белогвардеец-влак йöршеш лунчыртен пытареныт). Персонаж-влакын характерыштым келгын почын пуаш манын, Маюк-Егоров ондакат оҥай сценический йöным муэден. Но Семонын рольжым модмыж годым чыла усталыкшым ончыктен пуэн кертын. Тиде рольым Маюк гае модшо иктат лийын огыл. Семонын пеш неле трагический илыш корныжым, тудын сложный характержым келге психологический сÿрет дене гына ончыкташ лийын. Тыге самырык актер спектакльым ончаш толшо-влакын шÿмыштым ылыжтен кертын. Зритель-влак тудым эреак совым кырен вашлийыныт. Коммунист да ялысе активист-влак ваштареш кулак кашакын шучко шонымашыштым Семонын пален налмым ончыктышо сценым Маюк поснак келгын да устан модын. Кулак кашакын шакше пашам шонен пыштымышт нерген пален налмек, кокок Семон нигуш пураш öрын – нигöлан нимом каласен кертын огыл, лач сцена мучко то ик еҥ деке, то вес еҥ дек толын эҥертылын. Артист тыште айдемын чон йöсыжым шомак деч посна луктын ончыктен кертын. А вет коммунист ден активист-влакын илышышт шÿртö мучаште кечен, а кокок Семон ни увертарен, ни колымаш деч нуным утарен нигузеат кертын огыл.
Алексей Иванович С. Чавайнын «Кöн верч?» пьесыже почеш шындыме спектакльыштат Кугуярын рольжым творческий шонымаш дене пойдарен, оҥайын модын. Тиде пьеса идейный да художественный могырым начар лийын, персонаж-влак куакшын чоҥалтыныт гынат, Маюк-Егоров Кугуярын образшым ятырлан келгемдаш полшен. Тудын модмо Кугуяр гоч эксплуататор-влак ваштареш уло кöргö вий-куат дене кучедалше айдемын образшым раш ужаш, тудлан ÿшанаш лийын.
Тыгай мастарлыклан Маюк-Егоров шке туныктышыжо Н. И. Календер деч тунемын. Н. И. Календер 1929 ий октябрь гыч профессиональный марий драматический театрын режиссёржылан ышташ тÿҥалын, а сай актер-влакым ямдылыме шотышто негызым тудо Марий музыкально-драматический студийыштак пыштен.
Алексей Иванович кеч-могай рольым модаш ямдылалтмыж годым пашам творчески ыштен, тудлан уло вийжым да моштымашыжым пуэн, образ-влакым илыш гыч налме деталь-влак дене, памашла йоген лекше фантазий дене пойдарен. Сценыште модаш чыла тиде тÿвыргын сита, манын шонен. Молан манаш гын, искусствын пеш кугу, уста еҥже-влакым ужын огыл. Вет тунам Йошкар-Олаште гастроль дене толшо тÿрлö руш актер-влакат пеш сайынжак модын огытыл. Изиш варарак гына Алексей Иванович умылен налын: искусствышто ик кумыл да тыршымаш дене гына илаш, кугу кÿкшытыш шуаш ок лий. Тылеч посна эше шинчымаш, чылажымат кумдан да келгын палымаш, руш драматический искусствын мастарже-влакын театральный культурыштлан тунемаш кÿлеш. Тидым поснак 1930 ийыште кеҥежым искусствын первый Всесоюзный Олимпиадыштыже умылен налын. Тунам А. Маюк-Егоров Москвашке ÿжмö почеш марий театр дене пырля миен. У зритель-влак дене вашлиймаш, моло калыкын искусствыштын мастарже-влак дене вашлиймаш марий актер-влакын шинчаштым почын. Маюк-Егоров семынак моло артистат шке пашаштым тылеч вара вес семын аклаш тÿҥалыныт.
Олимпиада гыч марий театрын коллективше нöлталтше кумылан пöртылын. Вет тудлан первый степенян дипломым пуэныт! Тыгеже профессиональный марий искусствын негызше уло. Тидын дене пырляк Олимпиадын жюриже тыге палемден: марий театрын сай квалификацийже уке, садлан тыште национальный режиссерский ден актерский кадрым куштышаш верч кучедалшаш улыт. Жюри советын тыгай ой-каҥашыж дене кумылаҥын, шуко актержо Москвасе театральный учебный заведенийлашке пураш ямдылалташ тÿҥалын. 1930, 1931 да 1932 ийлаште А. Луначарский лÿмеш театральный искусствын Государственный институтыштыжо (ГИТИС) А. Маюк-Егоров, Ф. Лебедев да И. Ибраев тунемаш тÿҥалыныт. И. Ибраев тунемаш кайме деч ончыч марий театрын директоржо лийын.
Институт пелен театральный искусствын Центральный техникумжо (ЦЕТЕТИС) лийын. Тушко тунемаш М. Сорокин, П. Смирнова, П. Мусаева, А. Филиппова пуреныт.
Тыге 30-шо ийлаште ятыр сай актер, театрын директоржо шкеак тунемаш каеныт. Ешлан верч республика гыч Н. Календерат каен. Ты жапыште театрлан йöсö жап толын: тушто режиссерат лийын огыл, сай актер-влакат ситен огытыл. Тунам марий театр ик жаплан ÿлкö волен каен. Тыгай неле жап 1934 ий марте, театрыш Н. Станиславскийын толмешкыже, шуйнен. А. И. Маюк-Егоров ГИТИС-ын режиссерский факультетышкыже пурен. Тунам ГИТИС-ыште режиссерский мастерстволан русский советский театрын кугу деятельже-влак В. Качалов, Вс. Мейерхольд, И. Москвин туныктеныт.
Алексей Иванович Московский Художественный театрын (МХАТ-ын) режиссержо И. Судаковын вуйлатыме группышто тунемын. Тудо режиссер пашам тÿткын шымлен, шинчымашым поген, чылажымат палаш, умылен налаш тыршен. Каникуллан да практикылан шочмо театрышкыже Москва гыч кугу впечатлений дене толын да институтышто налме шинчымашыжым тунамак шке йолташыже-влаклан пуаш тыршен. Тидлан кöра тудо институт программа почеш театрыште производственный учебым организоватлен, чыла специальность дене практический да теоретический занятийым вуйлатен. Мутат уке, тыгай йöн дене кугу сеҥымашке шуаш куштылго лийын огыл. Туге гынат, Маюк-Егоров йолташыже-влак дене пашам виян, тыршен ыштен.
Институтышто тунемашыже тудлан куштылгак лийын огыл. Ик жапыште тудо институтым шуэн каяшат шонен. Тунам Марий театрын ятыр артистше, тунеммым чарнен, уэш театрыш пöртылын. Тыге кокымшо курс гыч Ф. Лебедев каен. Техникумым П. Смирноват, А. Филипповат, П. Мусаеват, М. Сорокинат пытарен огытыл.
ГИТИС-ын режиссерский отделенийжым А. Маюк-Егоров да театроведческий отделенийым И. Ибраев гына пытареныт.
Нунын пöртылмышт годым кугу опытан режиссер-педагог И. Станиславскийын вуйлатымыж почеш марий театр пеҥгыдемын, кушкын, шкенжын национальный традицийжылан негызым пыштен. Театр тиде жапыште А. Островскийын «Кÿдырчан йÿр», С. Чавайнын «Акпатыр», А. Корнейчукын «Платон Кречет», В. Гусевын «Чап» да моло авторын пьесышт почеш ятыр спектакльым шынденыт, нуно национальный театрын историйыштыже классический лийын кодыныт.
А. Маюк-Егоров Н. Станиславскийым 1936 ийын августышто алмаштен. Тыге театр пашаеҥ-влакын шукертсек шонымышт илышышке пурталтын, коллективым марий йылмым палыше, квалифицированный режиссер вуйлаташ тÿҥалын.
Тиде шотышто театрын директоржо В. Карпов тыге возен: «Театрын илышыштыже первый гана кÿчык-кужу тöрлалте: ынде труппым артистын шочмо йылмыжым палыдыме режиссер-влак огыт вуйлате».
А. Маюк-Егоровын марий театрыш пöртылмыжö тошто могырышко тыглай пöртылмаш лийын огыл. Вич ий жапыште коллективат кушкын, Алексей Ивановичат столичный театральный культурын опытшым ушышкыжо шыҥдарен толын, русский театральный искусствын теоретикше-влак деч ятыр шинчымашым налын. Шочмо коллективыштыже пашам вияҥдыме шотышто ме 1936 ийын 11 сентябрьыште «Марий коммунеш» лекше кÿчык статьяште раш ужына. А. Маюк-Егоров социализмым чоҥымо жапыште театрын цельже ден задачыже-влак нерген шке шонымыжым чоным почын возен. «Тÿҥ вниманийым,— манын тудо,— теве молан ойырышаш улына: театр калыкым воспитатлаш партий ден правительствылан полшен шогышаш». Театрыште эн тÿҥ вий – актер. Садланак А. Маюк-Егоров мастарлыкым, рольым модмо техникым эреак пойдарен шогаш, эреак творчески кушкын, тунемын шогаш ÿжеш.
Самырык режиссерын чыла тиде тыршымыже К. С. Станиславскийын вуйлатыме советский театральный школын задачыж-влак дене пÿтынек келшен толын. А. Маюк-Егоров коллективыште творчески кушкаш, уым кычалаш, тÿрлö жанран актерлан кушкаш полшышо у шÿлышым пурташ тыршен. Тудо А. Островскийын «Доходан вер» ден «Чодра», К. Треневын «Любовь Яровая», Н. Погодинын «Аристократ-влак», В. Катаевын «Ош парус шкетын коеш» пьесышт почеш спектакльым шындаш шонен. Тудо тыгак марий театрыште М. Горькийын произведенийже-влак почеш сценыште модын ончыкташ кÿлешлан шотлен. Тидлан лÿмынак А. М. Горькийын «Васса Железнова» пьесыжым марлашке кусарыме.
А. Маюк-Егоров марий драматург-влакын у пьесыштым шындаш ямдылалтын, тыгак Ф. Лебедевлан М. Шкетанын «Кодшо румбык» пьесыж почеш спектакльым ямдылаш полшен шоген. Тудо пален: марий театрыште кугу пьесым шынден кертше вий уло. Тунам ятыр уста артист модын. В. Якшов, Ф. Лебедев, М. Сорокин, Т. Соколов, Г. Пушкин, А. Филиппова, Н. Конакова, П. Смирнова, П. Мусаева да молат национальный искусствын мастар пашаеҥже марте кушкыныт, нуно национальный искусствын кугу проблемыж-влакым илышыш пуртен кертыныт.
Самырык режиссер, коллктивыште икте-весылан полшен, пÿтынь творческий пашашке чыланат активно ушнен шогышт, манын тыршен. Н. Календер ден Н. Станиславскийын вуйлатымышт годым негызлыме марий театрын традицийжым умбакыжат пеҥгыдемден шоген. А. Мюк-Егоров руш да марий театральный культурын творчество шотышто ваш кыл кучымашыштым пеҥгыдемден толын. Рушла гыч марлашке кусараш писатель-влакым — С. Чавайным, М. Шкетаным, П. Карпов-Пÿнчерскийым — веле огыл, тыгак актер-влакымат — В. Якшовым, М. Сорокиным, Г. Пушкиным — шке йырже ушен, нуным у пашалан кумылаҥден шоген. Тиде — национальный театр пелен кылдалтше еҥ-влакын культурыштым нєлталаш шке жапыштыже шагал огыл полшен.
А. Пушкинын колымыжлан 100 ий темме лÿмеш театр «Дубровский» повесть почеш спектакльым шынден (инсценировкым С. Чавайн возен). Руш писательын произведенийже дене пашам ыштыме годым А. Маюк-Егоров шкенжын творческий цельжым раш шынден — спектакльым А. Пушкинын пÿтынь творчествыжлан келыштарыман, тыгодым илыш дене чак улшо обстоятельствыште чын типический характер-влакым сÿретлен ончыктыман. «Пушкин — марий театрын сценыштыже» лÿман статьяштыже 1937 ийын 2 февральыште «Марий коммуна» газетеш А. Маюк-Егоров чоным почын воза: пушкинский повестьысе образ-влакым шке семын, творчески сÿретлен пуымо шуын, манеш.
Тудо шкенжын тÿҥ творческий планжылан оригинальный марий пьеса дене пашам ыштымым шотлен. Но тудын марий театрыште пашам ышташ тÿҥалмыж годым теве могай шучко паша ылыжын: марий культура ден литературын эн уста пашаеҥже-влакым, «буржуазный националист» улыда, те тушманлан полшен шогеда манын, так арамак титакленыт. Маюк-Егоровын Москва гыч толмыж почешак театр директор В. Карповым — литературный критик ден кусарышым — паша гыч кораҥденыт. Тылеч вара театрын репертуарже гыч С. Чавайнын пьесылаж почеш шындыме чыла спектакльым кораҥденыт, авторым шкенжымат театрын литературный частьшым вуйлатышыж гыч луктыныт. Тыгодым, мутат уке, республикыште творческий паша чараклалтын. Национальный культура ден литературын деятельже-влак нимом ышташ öрын иленыт. Тунам кажныже шонен: «Тылеч вара кöм ынде титаклаш тÿҥалыт? Мыйынат черетем кунам шуэш?»
Марий литературыштат у произведений пеш шагал койын.
Шуэн лекше нине произведений коклаште С. Николаевын «Полатовын сÿанже» лийын. Тиде — «Салика» пьесын первый вариантше, вара тудо марий драматургийыште классический произведений лийын кодын. Марий зритель-влак тудым кеч-кунамат моткоч йöратен ончат.
Пьесым вигак театрыште шындаш налыныт. Тудо чылалан келшен. Молан манаш гын, тиде пьеса оҥай национальный негызеш чоҥалтын, театрын традицийже, марий ялын илыш-йÿлаже, тусо еҥ-влакын койыш-шоктышышт дене келшен толын. Адакшым произведений калыкын эн сöрал йўлаже — сÿанже — негызеш чоҥалтын, тушто шуко мурымаш-куштымаш уло.
Алексей Иванович тиде спектакльым шындаш кугу кумыл дене пижын ыле манын, пьесын авторжо шарнен ойла. А. Маюк-Егоров автор дене коктын посна сцена, сÿрет-влакым вияҥденыт, шуко гана пужен ыштеныт да репетиций годым эн сай, эн оҥай вариант-влакым кычалыныт. 1937 ийын майыште «Полатовын сÿанже» спектакльым приемочный комиссийлан ончыктеныт (тунам тыгай комиссий-влак лийыныт!).
Тунамсе пуламыр жаплан кöра тиде спектакльым калык ужын кертын огыл — тудым зритель-влаклан ончыкташ чареныт. Адакшым А. Маюк-Егоровым теве мо шотышто титакленыт: пуйто тудо «сценический искусствын йöнжö дене националистический идейым шаркала, марий калыкын ожнысо илышыжым чыла семынат мокташ тырша» (1937 ийын 23 июньышто театрыште лукмо приказ гыч).
Чынжым гын, «Полатовын сÿанже» спектакльым сайын ямдыленыт. Тыште сÿан йÿлам этнографий дене пеш келшышын, калык муро, куштымаш, тÿмыр-шÿвыр дене сöрастареныт. А тунам, личность культ жапыште, чыла тошто йÿлам йöрдымашке луктыныт. Спектакльыште чыла тиде сылнын ончыкталтын, художник ден режиссерын фантазийже дене пойдаралтын. Адакшым режиссер-постановщик А. Маюк-Егоров поп эрге лийын, тудо Марий республикын общественный ден культурный пашаеҥже-влакым «поктылмо» ваштареш ик гана веле огыл шке шомакшым луктын каласен.
Ала А. Маюк-Егоров тошто марий йÿлам лÿмынак этнографический сÿрет семын ончыкташ шонен, сандене спектакльын социальный негызшым икмыняр шойыштен? Ала «национализмлан» мыйым ынышт титакле, мый нимогай идейым ом шаркале манын, лÿмынак сÿанлан кугу верым пуэн? Да, тиде лийын кертын. Туге гынат, приемочный комиссийын членже-влак, тиде спектакль идей шотышто осал койышан, манын акленыт. Тыге самырык режиссер ÿмбалне шем пыл погынаш тÿҥалын. Общественностят тудын велке ындыжым шöрын ончен. А. Маюк-Егоров ден тудын ватыжлан, актриса А. Филипповалан, те «йöршеш йот» еш гыч лекше улыда, манын ушештареныт (марийже – поп эрге, ватыже улан кресаньык ешыште шочын-кушкын). Адакшым те «чарашке лукмо калык тушман-влак» дене, П. Карпов, С. Чавайн, И. Петров дене, кылым кучен улыда манын, титаклаш тÿҥалыныт. Изиш лиймек, А. Маюк-Егоров ден А. Филипповам театр паша гыч кораҥденыт.
Марий театрын нине кок уста пашаеҥжын пытартыш ийлашт нелын эртеныт. Туге гынат, нуно творческий пашам кудалтен огытыл. Ик жап нуно Волжскышто иленыт, тушто художественный самодеятельностьым вуйлатеныт.
1937-38 ийласе театральный сезоным почмо годым Марий АССР Совнарком председатель П. Андреевын ойжо почеш нуным уэш марий театрыш паша ышташ налыныт. Алексей Иванович черетан ржиссерлан ышташ тÿҥалын (тÿҥ режиссержо тунам Г. И. Иосселиани лийын). Туге гынат, А. Маюк-Егоров ден А. Филипповам ондаксе семынак «поктылыныт» да нунын кумылыштым тÿрлö семын волтеныт. Маюк-Егоровын пашажым южо еҥ-влак яндар шинча дене ончалаш да тудым арален кодаш тыршеныт. Писатель А. Айзенворт Марий АССР Совнарком пеленсе искусство паша комитетыш письмам возен. Тушто тудо «А. Маюк-Егоров уло вийжым театрлан пуа, тудо кугу культуран да моткоч уста режиссер» манын серен.
Искусство паша комитетыште тунам єрдыж ой дене илыше пашаеҥ-влак ятыр лийыныт, «марий буржуазный националист ден калык тушман-влак» нерген шоя шомаклан кугун ÿшаненыт. Кумылым тÿрлö семын волтымо, так арам титаклыме годымат Алексей Иванович Маюк-Егоров шкенжым пеҥгыдын кучен. Шке вийжым пырчат чаманен огыл, илышыштем да творчествыштем тиде — пытартыш пагыт манын, пуйто ончылгочак пален. А. Маюк-Егоров «Салика» спектакльым ямдылен шукташ да калыклан пöлеклаш вашкен. Шукыжым ыштен, революций ден ончыч марий ялыште социальный кучедалмашын идейжым гына утларак раш палемдаш кодын. Пьесын авторжо дене пырля тудо сÿрет почеш сÿретым уэш пужен ыштен, актер-влак дене ик сцена почеш весым саемден толын. Тыге А. Маюк-Егоров шке шонымашкыже шуын. Комиссий спектакльым йöралан шотлен да, икмыняр тöрлатымек, калыклан ончыкташ лиеш, манын палемден.
1938 ийын 4 апрельыште «Саликан» премьерже эртен. Калык тудым шокшын вашлийын. Вет тиде пытартыш кок ий жапыште марий пьеса почеш шындыме первый спектакль лийын. А эше спектакльже шÿм-чоным тарватыше. Спектакльым ончымек, «мемнан марий национальный искусство теве могай сылне!» манме шуын. «Мўкш отар» ден «Акпатыр» деч вара «Салика» марий музыкальный спектакльын традицийжым уэш нöлталын. А вет республикыште тунам обстановка неле лийын, иктаж-мо марий йÿлам ушештарен гын, тудым чылажымат «националистический» манын акленыт.
Тиде спектакльыште марий театрын эн сай артистше-влак модыныт. Тидыжат «Саликам» кÿшкö нöлталаш полшен. Саликан – марий ÿдырын шÿмеш пижше образшым — Н. Конакова пеш устан почын пуэн. Тылеч вара Саликан рольжым пеш шуко актриса модын. Но Н. Конакова гай модшо лийын огыл. Лачак 40-50 ийлаште А. Тихонова Саликан рольжым кугу кумылын модын.
Спектакльын кажне сценыже чылт илышыште лийме гае сÿретлалтше манын, Алексей Иванович тыршен. «Салика» пьеса мелодрама таманрак лийын. «Актер-влак шинчавÿдым так арам ынышт йоктаре манын, Маюк-Егоров ятыр сценым активный физический действийыш савырен — актер-влак ик верыште шоген-шогыде модыныт. Мутлан, первый актыште йöратымаш нерген диалогым муро да шудо солымаш негызеш чоҥымо»,— 1965 ийын апрельыште тиде статьян авторжылан Н. Конакова возен.
Эчукын рольжым модшо В. Якшов, Марина — А. Филиппова калык шÿмеш кужу жаплан кодыныт. Сценыште нине актер-влак пытартыш гана модыныт. Тунам нуно национальный искусствын пеҥгыдем шушо уста еҥже лийыныт. А. Маюк-Егоровын шындыме «Салика» спектакль марий театрын ятыр актержылан ончыкылык творчский корныштым палемдаш кугун полшен. Тиде спектакль деч вара А. Страусовам, Т. Григорьевым, И. Якаевым, И. Россыгиным калык утларак палаш, йöраташ тÿналын. А. Страусова Эчан ватын рольжым моткоч сылнын, мыскара йöре модын. Тудын семын марий театрыште тиде рольым але иктат модын огыл.
Т. Григорьеват эреак Ози Кузим модын. Терейын рольжым пеш оҥайын, устан модмыжлан И. Россыгиным калык кугун пагален. И. Россыгин ÿмыржö мучко Терейын рольжым модын да тиде изи образым кугун пойдарен толын, калык шÿмеш коден. И. Якаевын творческий биографийыштыже «Салика» кугу верым налеш. И. Якаев Полатовын рольжым модаш тÿҥалын да тылеч вара «Салика» спектакльыште чыла гаяк пєръеҥ рольым модын. Але мартеат «Салика» спектакль А. Страусова, И. Якаев деч посна ок эрте, вет нуно А. Маюк-Егоровын вуйлатымыж почеш тиде спектакльым эн первый ямдылаш тÿҥалыныт.
Тунамак марий театрын икмыняр деятельже ваштареш репрессий ямдылалтын, садлан А. Маюк-Егоровын шындыме чапле спектакль южо еҥлан келшен огыл. «Салика» спектакльым икмыняр гана ончыктымек, чареныт, репертуар гыч кораҥденыт. Изиш лиймек, тушманле пашалан так арам титаклен, А. Маюк-Егоровым, А. Филипповам, В. Якшовым, П. Мусаевам да молымат кучен наҥгаеныт. Нуно чыланат, пелед шуышо талантан еҥ-влак, ÿмыр шуде трагически коленыт.
1939 ийын 29 январьыште лекше «Марий коммуна» газетеш печатлыме рецензийыште «Салика» спектакльын режиссержо А. Маюк-Егоровым, пьесын идейжым шке семынже, тупынь умылен, образ-влакым йоҥылыш чоҥыктен манын, титаклен возеныт. Эсогыл спектакльын декорацийжымат пуйто драматургын шонымашыже дене келшен толдымын сÿретлыме. Тиде — А. Маюк-Егоров ваштареш репрессийым пыдал налаш шонен, арик-турик возгалымаш веле лийын. Тидын деч вара А. Маюк-Егоровым «формализмлан», «мейерхольдовщинылан» да тулеч молыланат так арамак вурсаш тÿҥалыныт.
Советский театрын историйыштыже тыгай жап лийын: творческий пашаеҥ-влакым так арам титаклыме годым тыге ойленыт, пуйто нуно сценический искусствышко формализмым шыҥдарен шогат. Тиде кÿдырчö марий театрымат рашкалтен. 1938 ийыште Москваште Мейерхольд лÿмеш театрым петырымек, театральный искусствын ятыр репрессированный деятельжылан «мейерхольдовщиным» тушкен пуэныт. Но мо тугай «мейерхольдовщинаже» — шукышт пален огытыл. Вет тиде течений тушманле лийын огыл, сценыште тудо у формым, у йöным веле кычалын.
Искусство пашан кÿшнö шогышо органлаже гыч марий театрыш «пашаште формалистический йоҥылышым тöрлаш кÿлмö нерген» кагаз-влак толеденыт. Но саде «формализмже» кушто коеш — иктат лачымын каласен кертын огыл. А. Маюк-Егоровын шындыме «Чодра» спектакльыште артист-влак ужар парик дене модыныт, а Счастливцев Аркашкын рольжым модшо актер-влак Т. Соколов ден И. Ложкин садыште шогышо теҥгылышке акробат семын возыныт. Теве мом кычал муыныт! А. Маюк-Егоров — Мейерхольдын тунемшыже, манын ойленыт. Тидат ситен. Но тыгодым теве мом нигöат шотыш налын огыл: вет А. Маюк-Егоров Мейерхольд дене огыл, а ГИТИС-ыште МХАТ-ын режиссержо И. Судаков дене тунемын; «Дубровский», «Доходан вер», «Салика» спектакльым реалистический искусствын традицийже негызеш шынден; шкенжын творческий пашаштыже да республиканский печатьыш возымо статьялаштыже реалистический сценический искусство верч кучедалын.
Тыге формализм ваштареш кучедалмашым марий театрын историйжым йоҥылыш ончыктышаш верч кучылтмо. Тидын дене первый марий режиссерын пÿтынь пашажым удырал шуымо. Тылеч варат саде йоҥылыш шонымашым печать страницыште ужаш лийын (мутлан, тыгай шÿлышан статьям 1949 ийын 25 №-ан «Марий альманахыште» Г. Крыжицкий ден М. Калашников печатленыт).
50-ше ийлаште гына национальный искусствылан чыла вийыштым пуышо еҥ-влакын поро чапышт угыч волгалт каен. Марий национальный театрын кугун пагалыме деятельышт коклаште Алексей Иванович Маюк-Егоровынат лÿмжö лийын. Тудын пÿтынь пашажлан памятник семын «Салика» спектакль кодын. Калыклан тудым пеш шуко гана ончыктымо. «Салика» марий театрын репертуаржым эреак сöрастарен шога.
М. ГЕОРГИНА,
филологический наука кандидат.
«Ончыко» журнал, 1966 ий 4 №
А.Маюк-Егоровын Маргостеатрыште шындыме спектакль-влакше:
М.Шкетан «Шурно» / Урожай, 1933;
А.Островский «Доходан вер» / Доходное место, 1936;
А.Пушкин «Дубровский», 1937;
А.Островский «Чодыра» / Лес, 1937;
В.Катаев «Шкет парус» / Белеет парус одинокий, 1938;
С.Николаев «Салика», 1938.
Тудын илышыже да творчествыже нерген возеныт:
Маюк А. Культуран социалист театр верч (За культурный социалистический театр) // Илышын воштончышыжо. Йошкар-Ола, 1994. С. 89—90.
Георгина М. Маюк-Егоров // Ончыко. 1966. № 4. С. 83—88.
Георгина М. Марийский театр // История советского драматического театра в шести томах.Т. IV. М., 1968. С. 529—536.
Николаев С. Годы творческих поисков: Воспоминания. Йошкар-Ола, 1978. С. 22—32.
Георгина М. Марийский драматический театр: Страницы истории (1917—1978). Йошкар-Ола, 1979. С.26—69.
Николаев С. Илышем да сылнымут корнем (Моя жизнь и литературный путь). Йошкар-Ола, 1981. С. 23—35.
Матукова М. Первый марий режиссер // Ончыко. 1989. № 3. С. 49—55.
Яналов В. Волгенче ӱмырым илен (Жизнь, как вспышка молнии) // Марий коммуна. 1989. 8 март.
Матукова М. Прерванный путь // Молодой коммунист. 1989. 28 июня.
Чокмар Э. Вӱран спектакль, але Кузе марий артист-влак Сталиным пушташ ямдылалтыныт (Кровавый спектакль, или Как марийские артисты готовили убийство Сталина) // Кугарня. 1993. 19, 26 нояб.
Георгина М. Первый марий режиссер // Илышын воштончышыжо. Йошкар-Ола, 1994. С. 91—96.
Еропов Н. Дело Маюк-Егорова и других // Ленинский путь. 1995. 10, 13, 17, 20 окт.
Кульбаева Н.И. Становление марийского театрального искусства // Историко-культурный комплекс Республики Марий Эл. Йошкар-Ола, 1996. С. 110—127.
Матукова М. Кӱрылтшӧ корно (Прервавшийся путь) // Кугарня. 1997. 4 апр.
Ефимова Н. Что век ХХ нам оставит? // Марийская правда. 1999. 17 апр.
Зайниев Г. Икымше лийын, икымше кодын (Первым был, первым и остался) // Кугарня. 2000. 18 февр.