МАТВЕЕВ ИВАН СЕРГЕЕВИЧ (1925—1994),
РСФСР-ын сулло артистше (1978),
Марий АССР-ын калык артистше (1970)
Оҥай рольжо шуко
Творческий портрет
Иван Сергеевич Матвеев марий сценический искусствышто мастар деятель-влак коклаште ик эн рÿдö верым налеш. Мемнан калыкын кызытсе культурыжо тудын лÿмжö деч посна тичмаш ок лий ыле. Тудо – героико-романтический планан социальный актер. Тудын чоҥымо драматический але трагический пÿрымашан образ-влак марий театрын серыпле страницыжым серат. Тÿҥалтыш кечыла гычак И. Матвеев тÿҥ рольым модеш да шке темыжым пеш писын муэш.
С. Чавайнын «Акпатыр» драмыж гыч тÿҥ персонажын рольжым модмаш актерын первый кугу пашаже лийын. Зритель ончыко марий калыкын легендарный геройжо лектын. Лектын чолган, мотор кап-кылан, сöрал, муралтен колтышаш гай лывырге интонаций дене ойлышо, калык мутын ойыртемжым шижын моштышо. И. Матвеевын Акпатырже чоныш логалын. Весат кумылым нöлтен: марий литературын классикшын драмыже, ятыр жап эртымеке, сценыш уэш пöртылын. Калык тудым кумыл нöлтын, кугу куан дене вашлийын.
Тылеч вара актер шуко рольым модын. Южышт мастарлык могырым ончалмаште Акпатыр деч сайрак улыт гынат, калык драмысе герой актерын ончыкылык творческий ойыртемжым рашемден. Тудын геройжо-влак калык пиал верч кучедалше, пеҥгыде шÿм-чонан революционер, Марий кундемыште Совет властьым ышташ полшышо да граждан сар годым калыкым тушман ваштареш кынелтен кертше организатор, мемнан обществыште пашам чын аклыше труженик улыт. Тыгай лийыныт Эчан («Марий рота»), Иосиф Макаров (Н. Ильяковын тыгаяк лÿман драмыже), Коркатов («Кугу толкын») да молат. Нине образ гочын театрын коллективше героический характерым чоҥымо корным кычалын. Чылаж годымак творческий корнышто уым верештме огыл, южгунамже куанаш йöршö амал лийын огыл. Туге гынат актерын тÿҥалтыш ошкылжо чапле койыш-шоктыш дене палдырнен. Варажым тудо шуко да тÿрлö характеран рольым, мутлан, «Мÿкш отар» гыч Петр Самсоновым, «Салика» гыч Ози Кузим, «У муро» гыч Камаевым, «Илыш йолташ» гыч Аркадийым, моло рольымат, модын. Лач тыштыжак И. Матвеевын шке геройжо-влакын шÿм шолмыштым палаш тыршымыже тичмашын почылтын.
Ме И. Матвеевын чоҥымо образ-влакын психологическй келгытыштым марла пьеса почеш шындыме спектакльлаште веле огыл ужына. Артист тÿнямбалсе, совет, руш классика гыч шуко пьесыште шке вийжым терген. Иза-шольо социалистический элласе драматург-влакын произведенийыштым кусарен шындыме спектакльлаште сложный рольым ÿшандарышын модын. Чыла вере тудо чын ила. Тидын шотышто И. Шаркадин пьесыж почеш шындыме «Йомдарыме пиал» спектакльым ончыктымат сита. Марий театр 1971 ийыште тиде пашаж дене совет сценыште венгр драма фестивальыште участвоватлен да СССР Культура министерствын дипломжо дене палемдалтын.
Тиде спектакльыште кугу идейный нелытым И. Матвеевын модмо Имре Шебек нумалеш. Актер тÿжвач ончымаште ласка койышан илалшырак еҥын образшым чоҥен. Тудын кöргö вийже куатле, вес еҥымат таратен кертеш. Самырык чонан илалше пöръеҥ – тыгай И. Матвеевын Имре Шебекше. Тудо шке мастрлыкшым да самырык жапшым арам кучылт пытарыше, куштылго илышым кычалше эргыж деч виянрак, ушанрак да порырак.
Эстон классик А. Китцбергын пьесыж почеш шындыме «Вувер ÿдыр» спектакльыште йöршеш вес характер шочын. И. Матвеев илемын озажын рольыштыжат тÿжвач ончымаште тыматлын коеш, кÿлеш-оккÿлланак ылыж ок кай. Тугаяк шуко сöрышö пауза, полутон, кöргö монолог улыт. Но нуно геройын коктеланымыжым, тудын тÿрлö велыш лупшалташ ямде улмыжым ончыктат. И. Матвеевын Озаже шочынак – поро еҥ, весылан полшаш ямде. Но моткоч неле годым тудлан от ÿшане: тудо тыгай годым шучко да осал лиеш, эсогыл шкенжым шке арален ок керт. Актер посна штрих да пеш изи йöн дене – шинчаончалтыш, кид лупшалме, ойыртемалтше лывыргылык дене Озан тарзе койышан улмыжым палемда. Тудлан шке интересше тулык ÿдырын ойгыж деч кÿшнö: тудо тулык ÿдырым колымаш деч утара, а вара пöрт гычшат поктен луктеш.
Иза-шольо калык-влакын драматургийыштым марий сценыш лукмо дене сценический искусствын вияҥ толмаштыже мо сайжым писынрак пален налаш да шке калыкын театральный искусствыжым вияҥдымаште кумданрак кучылташ йöн ешаралтеш. Лач тыгай процессым шижына ме М. Рыбаков ден К. Коршуновын произведенийлаштышт. Нунын пьесышт почеш шындыме спектакль-влак марий сценический культурым пойдареныт. Нуно И. Матвеевын мастарлыкше шуаралт шумо жапыште драматургийыш толыныт. Тыге артистын пÿрымашыже оҥай: тудын шке шотан улмыжо писатель-влакын илыш гыч налме материалыш пеш сайын ушна, сандене К. Коршуновын пьесылаж гыч Андрей Бобров, Вершинин, Ялантай, М. Рыбаковын драмылаж гыч Эшкинин, Карпов, Ялпай И. Матвеевлан моткоч лишыл улыт. Нунын характерышт тÿрлö. Эреж годым положительный герой огытыл, шÿм-чоныштышт ваштарешла шогышо кок тул йÿла. Пÿрымашышт неле. Тыгай улмыштлан кöра актер мемнан жапысе геройын гражданский позицийжым почын пуаш, тÿрлö неле исторический курымышто илышым мыланна йот улшо шинча дене ончен аклымашым яндар вÿдыш лукташ келшыше йöным муэш. Нине рольым тудо кугемден, чыла спектакльын идейный негызше дене келшышын келгемден.
М. Рыбаковын «Онтон» драмыштыже Карповын рольжым ончыктымаште И. Матвеев соавтор гай лийын. Тудо социалистический моральлан йот чонан еҥын философийжым чаманыде да пеш раш яндар вÿдыш луктын, еҥ ÿмбак лавырам кышкыше да шке кышкарешыже авырналтше клеветникым ончыктен, илышыште вашлиялтше отрицательный явленийым чытен кертдымыжым почын пуэн.
И. Мтвеевын тыгай геройжо-влак шукыж годым тÿжвач ончымаште волгалтше улмо гай, кумылым савырышыла койыт. Карповат лач тыгаяк. Актер тудын чурийже гыч чыным кычалше обывательын маскыжым сцена гыч сценыш кушкед толеш, еҥлан кöраныше эгоистын чын чурийжым чараҥда. Тидым актер саҥга гыч перымыла туран ок ыште, тудо шинчалан койдымо да лач тудлан гына келшыше йöным кучылтеш. Южгунам тудын Карповшо сцена мучко шылше еҥла ошкылал колта, лÿдын ончалеш, ятыр жап йÿкым лукташ ок тошт. Актер тыгай состоянийлан келшыше интонацийым муэш. Тыге тудо утларак пушкыдо кумылан еҥ-влакын шинчавÿдыштымат луктын кертеш. И. Матвеев чылажымат чын ыштен кертше вий-патыр пöръеҥын яклака корныш шогалме амалжым кычалеш. Зритель ончылан обществыште шке мастарлыкшылан верым мудымо шкет еҥын трагедийже почылтеш.
Тыге актер илыш чыным сÿретла: кажне еҥын пÿрымашыже тÿшка интерес деке отношений гоч рашемеш.
«Кугезе муро» драмысе Пакийын рольжымат И. Матвеев тыгай мастарлык денак модеш. Йöршеш вес исторический курым. Тыште айдемын личность семын илыш пундашыш волымыжо социальный индыралтмаш дене кылдалтын: поян кашакын властьышт деч лÿдын, И. Матвеевын Пакийже неле преступленийым ышта. Тиде спектакльысе геройын характерже пьесыште ончыктымо деч утларак психологический да кумдарак лектын.
Актер шуко режиссер дене пашам ыштен ончен. Шкенжын шотлымыж гыч, коло визытымат эртен. Нунын кокла гыч кажныже тудлан кÿлеш творческий полышым пуэн, тудын творческий кычалмыжым чын корно дене виктарен колтен. Актер кажне режиссер деч мом-гынат налаш тыршен. Вет тидыже творческий индивидуальностьым кумдаҥдаш, шке пашам кажне гана критически аклаш, сценыште чын илаш полшышо у прием ден йöным кычалаш моткоч чын полшен.
Кызыт И. Матвеевын кычалмашыже С. Кириллован пашаж дене кылдалтын. Нуно Ленинградысе театр, музыка да кинематографий институтышто марий студийым пырля тунем лектыныт. С. Кириллова варажым режиссерский отделенийыште шке шинчымашыжым кумдаҥден. Творчествын икгай негызше кугу рольым модеш. И. Матвеев С.Кириллован шындыме спектакльлаштыже шуко оҥай образым чоҥен. Туге чучеш, пуйто Иван Сергеевич классический репертуарысе рольымат пеш писын шымлен лектеш. Чынжым гын, лач тудо да режиссер гына палат: ик ролят куштылгын ок шоч, шуко вийым пышташ, ятыр гана коктеланаш перна, драматургын возымыжым сценыш лукмеш, шÿлык ик гына веле огыл шÿмым авалта.
С. Кириллова Б. Брехтын пьесыж почеш «Вуянче ава ден шочшыжо-влак» спектакльым шындаш тÿҥале. И. Матвеевлан попын рольжым ÿшанышт. Шуко шöрынан материал, тыглай огыл, але марте вашлийме образ-влак деч ятырлан тора. Чыла тидым шÿм вошт колташ, але марте образым чоҥымо йöн деч кораҥ мошташ, шкем шке, сценыште чоҥымо образын тичмашлыкшым пужыде, öрдыж гыч ужын мошташ кÿлын. Тунам чылажак пьесын материалже кÿштымö семын лектын огыл. Туге гынат актер сарын шучко вийже ваштареш шогал кертдыме айдемын ойгыжым ончыктен моштен. Матвеев образым кычалме корныжым рольын тÿжвал сынже гыч тÿҥалын. И. Матвеевын Попшо чурийым шылтыше капюшонан, тудо мланде тÿсан сур балдахиным чиен. Тудын кап-кылже йырым-ваш йÿлатен пытарыме мландын ломыж тÿсшö дене варнен. Порылыкым але осалым ыштен кертдыме, илыш вийым йомдарыше еҥ-влак коклаште тудо колышо еҥлан койын коштеш.
И. Матвеевын актерский ойыртемже куандара. Пеш тÿрлö социальный раш характер-влак тудлан лишыл улыт. Актер пуйто нунын чонышкышт пура да нунын шонымыштым да куатыштым почеш. Лач тыгай «Оптимистический трагедий» гыч Вожак, илышлан когаргыше да шкаланже гына ÿшаныше. Але осал ден порылыкым пален моштыдымо да тидлан кöра шергын тÿлышö Лир кугыжа, чылалан ÿшаныше, поро ача да оза. Але «Орва кумыкталтын» трагикомедий гыч ушан Агабо. Тудо шке еш орважым кумыкталтме деч нигузе арален ок керт. Агабо гай герой-влак айдеме семын поро характерышт да йолташым шижын моштымышт дене актерлан эн лишыл улыт. Матвеевын Агабожо, йоча-влак тудым ужалат гынат, кÿ курык семынак, нигунамат сукен огеш шич, шочмо мланде гай поро да поян. Вет тудо шке мландыжым тушман деч пытартыш шÿлыш йотке арален. Агабо-Матвеевлан ÿшанет: тудо вес семын ыштен ок керт.
Матвеев гай артист-влакын мастарлыкыштлан да пашаштлан кöра авторын, режиссерын шонымашышт цельыш шуэш, художественно да музыкально сöрастарымаш илыш логика дене шыҥдаралтеш, сцена ден зритель коклаште кыл утларак вияҥеш.
И. Матвеевым зритель-влак сайын палат. Артист тидын дене нигунамат моктанен огыл. Шкем гына пагалыме черым ок пале. Мöҥгешла, пашажым шкеак критически акла. А кокланже коктеланенат налеш. Лач тидыжак южгунам творческий пашаште мешая. Актерын тÿҥ чертажлан тыматле улмыжым, шкем кучен моштымыжым шотлыман.
Туге гынат палемдаш кÿлеш: И. Матвеев эше шуко ыштен кертеш. Тудын мастарлыкше да пашам йöратымыже тÿрыс огыт кучылталт. Тудын оҥай рольжо шуко, а сценыш нунын дене шагал лектеш. «Вуянче ава» гыч Попым, «Вувер ÿдыр» гыч Озам, «Булычов Йогор да молат» гыч Павлиным, «Оптимистический трагедий» гыч Вожакым пеш шагал гана модын. Вет лач нине роль-влак актерын шке шотан ойыртемалтше творчествыжым палдыртат. А нуно зритель дек огыт шу. Тыгай явленийын амалжым лончылаш огына тÿҥал. Лач каласен гына кертына: чапле роль дене зритель ончыко утларак лекде, марий сценын мастарже-влаклан творчески кушкашышт кумда корно ок почылт.
М. ГЕОРГИНА.
«Марий коммуна», 1985 ий, 14 июнь
Тудын илышыже да творчествыже нерген возеныт:
Добронравова Л. Один из многих // Марийская правда. 1960. 6 марта.
Георгина М. Марийский драматический театр: Страницы истории (1917—1978). Йошкар-Ола, 1979.
Георгина М. Творческий тул огеш йӧрӧ (Не угасает творческий огонь) // Марий коммуна. 1982. 10 март.
Георгина М. Всегда в поиске // Марийская правда. 1982. 28 июля.
Поморцева Б. В горении страстей // Марийская правда. 1984. 26 апр.
Поморцева Б. Прозрение // Театральная жизнь. 1985. №7. С.7.
Георгина М. Путем познания героя // Марийская правда. 1985. 14 апр.
Георгина М. О?ай рольжо шуко (Много интересных ролей) // Илышын воштончышыжо. Йошкар-Ола, 1994. С.207—211.
Егошин Б. Гармония поиска // Сельская новь. 1995. 14 янв.
Иванов С. Марий театрын онар патырже (Онар-богатырь марийского театра) // Марий Эл. 2000. 15 янв.