Другое • Марийский национальный театр драмы им. М.Шкетана

М. Шкетан

Шкетан лӱмеш Шкетанын театрже

Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драма театрнан шочмо кагазшылан ме 1919 ийым шотлена. Драмкружок негызеш иланыше икшывым РКП(б) Озаҥ губком ден губоно «марий калыкын первый совет передвижной театрышкыже» савыреныт. Но кум ий гыч кундемыште да эл мучкат чыташ лийдыме шужен жап толын лектын, да тиде амал дене у шочшо петырналтын, а труппысо артист-влак кеҥежым кресаньыкыш савырненыт, лач шыжым-телым гына чумыргалын, Йошкар-Ола йырысе яллаште я концертым, я коклан спектакльымак ончыктеныт.
Тунам яндар акылан марий-влак, эн ончычак газет пашаеҥ да писатель-влак, йомдарымым пӧртылташ вуйын-почын тавадаҥ шоганылынт. Эн чот тыршышыже тудо неле жапыште М.Шкетан лийын, ыштенже самырык писатель «Йошкар кече» газетыште ондак литератур пашаеҥлан, вара ответственный секретарьлан.
Кӱчык жапыште Марий театрын ончыкылыкшо нерген Яков Павлович чаҥ йӱкан куд статьям шке газетешыже савыктен. Кажныж гычын кеч пычыри-пычырикын ме тыланда, театрын таҥже-влак кызыт ончыктена.
«Керек-могай калыкат шкенжын шочмо-кушмо культурыжым мотораҥда, шара гын веле тазан ила.
Южо еҥ «марийын культурыжо уке» манын ойла. Тыге манше-влак пеш чот йоҥылыш лийыт. Первобытный еҥынат семынже культурыжо улмаш.
…Марий театрым терген ончена. Тудо революций гутлаште луктын ончыктымо гай каласыш: «Марий калыкынат шкенжын театрже лийын кертеш. Тудын семын моло искусствыжат ешаралтшашлык».
Марий театр кум ий гутлаште шуко пашам ыштен гынат, мемнан ыҥлыдыме-влакна тудым петырен шындышт. Молан петырымыштым ик семын гына умылтараш лиеш: … тудым Обоно титак вуйлатен шогыш, касалыкшым моштыде наҥгайыш…
Ындыже тыге ок келше. Марий театрлан оксам чаманыме ок кӱл. Вуйлатышым сайым муын шогалташат, тенияк почаш кӱлеш».
«Йошкар кече», 1923 ий, 15 апрель. «Адак театр нерген».

«Спектакльын пайдаже уке манаш пырчат ок лий. Спектакль воштылтышан лиеш ма, ойган-ортман лиеш ма, садак пайдаже иктак. Спектакль – илыш койдарчык. Илышыште мо осал, мо йӧндымӧ уло, мо мыскылтышан, пеле-пула паша, арик-турик еҥ уло, тудым чыла спектаклеш ончыкталтеш.
Кӱтышӧ-влак, спектакльым ончен, илышын чынжым палат. Еҥ илымаштыже южгунам титакым ышта гынат, ок шиж. Вара саде койдарчыкым ончен, шке титакшым пален, пытараш тӧчаш тӱҥалеш.
Спектакльым воштончыш дене таҥастараш лиеш. Чуриет лапаялтеш гын, от уж вет, воштончышыш ончалат – раш ужат, вара чуриетым йытырает».
«Йошкар кече», 1929 ий, 15 июль, «Спектакльын могай пайдаже».

«Марий театр шукеш огыл, вашке лишаш.
Вуйлатен шогышат уло, артист-влакат погынат.
…Могай театр мыланна кӱлеш? Лӱмжӧ уло манашлан? Але марий калыкын искусствыжым чапландараш?
Вигак манман – чпле театр кӱлеш. Тудо кугыватын ӱдыр олмыштат ынже лий, кӱчызº олмыштат ынже лий, шке вийжым ончыктен моштыжо, таза кумылан лийже…»
«Йошкар кече», 1923 ий, 27 октябрь. «Могай театр мыланна кӱлеш».

Национальный театрын угыч почылтмаштыже М.Шкетанын суапше, шке манмыжла, нимучашдыме. А почылтынжо тудо М.Шкетанынак ик эн данле пьесыж дене — «Сардай» дене. Тылеч вара кугу мут мастарна театрын репертуарже пойдаралтме верч чот пижеш.
Тылеч вара, газет пашаж деч ойырлыдеак, Яков Майоров пӱрымашыжым театр дене уша, 1923-1925 ийлаште тудо театрын вуйлатышыжат, режиссёржат лиеш, да артист семынат тудым ятыр рольышто ужыныт.
М.Шкетанын суапшым мер калык кӱкшын аклен. Теве 1923 ий, 17 майыште «Йошкар кече» воза:
«Я.П. Майоров марий калыкым волгыдо корныш наҥгайыме пашаште чот тырша…
… Кызыт Майоровын возымыжым номер едак марий-шамыч лудыт. Театр нерген, калык туныктымо нерген, газет пайда нерген тутыш воза. Волгыдо ушыж дене, яндар чонжо дее марий калыкым моло калык дене тӧр ыштынеже. Чарлаште (марий театр пытымеке) мыняр гана спектакльым шынден улыт гын, Майоров йолташ — ончылно, тудо — вуйлата, тидым-тудымат погыстара.
Тыгай паша ыштыше уста марий шукырак лийыт гын, ме пашанам ончыко колтена! Шукырак лийышт».
Да шкежат Яков Павлович шке паша саскажлан йывыртыде огеш код. 1923 ий, 17 ноябрьыште «Марий театр» статьяштыже куан кумылжым пырчат ок шылте:
«Ынде Марий театр лийын шуо. Тӱҥалтышыжлан тудо кодшо изарнян «Сардай» пьесым шындыш.
Ындыже ончыкылыкым шоналташ возеш.
Эн ончыч – пашам чотрак тӱҥалшашлан ямдылкалаш кӱлеш: шындышаш пьеса-влакым погаш, кончерпогым (декорацийым) уэмдаш, угыч ситараш; тӱрлº кончерлык (кончер – сцена (М.Шкетанын мутшо) настам наледаш, чиемымат погаш кӱлеш…
… Артист-влакым спектакль еда туныкташ тºчаш; угыч сайым налаш да Марий театр пашам виктараш, саемдаш толашыман».
Ынде ме тендан дене пырля йӧратыме драматургнан «Сардай» статьяжым шергалына (пьеса огыл, а статья, ида луго ). Тылеч ончыч Яков Павлович Марий театрлан ончыкылык программым, могай лийшашым, мо кӱлешым путырак чын да рашын нергелен гын, тыште икымше гана актёр пашан кӧргӧ чонышкыжо пура да шуко артистлан акымат пуаш тоштеш.
Теве икмыняр фрагмент.
Статьян лӱмжӧ йымалне пешак кӱлешан ешартыш уло: «Марий театрым саемдаш кӱлеш».
«Индешымше августышто Марий театр оласе садеш «Сарай» лӱман вич кыдежан пьесым модын ончыктыш. Калык ятыр погынен…
Модмо шотым ойлымо деч ончыч ончыч чумыр артист-влакын мастарлыкыштым ончалаш возеш. Ик жапыште театрыште паша мардан кайыш. Южо артист модашат мошта ыле… Илен-толын, артист-влак вашталтыч: тошто, модын моштышо артист-влак тӱрлӧ амал дене театр гыч лектын кайышт, южыжым обполитпросвет лукто…
…Сардайым Соколов модын (вараже Марий АССР-ын заслуженный артистше Тимофей Соколов). Тудо сардайын койышыжым ойыртемын ончыктен ыш керт. Сардай неле чонан, садлан тарванылмыжат неле лийман…. Соколов писе, шуршо гай Сардайым ончыктыш. Сардай – пеш кугу роль, тудым модаш кӧргӧ виян еҥ кӱлеш. мемнан шонымаште, Нагорский келша ыле. Кызытат тудо Метрим сай модеш, манаш лиеш. Родина (Окси) ожнысо деч томамрак модеш. Руш манмыла, чувство ок кой. Южо вере ойгырымо олмеш койдарымыла гына чучо. Рыбакова (Оксина) икмардан модеш. Тудын модмыжо шагалрак пужлен. Стекольщиков (Япи) (Тиде, очыни, Марий АССР-ын калык артистше, кӱслезе Павел Тойдемар) келшымылат коеш, да тудым режиссёр шагалрак пӱтыркален.
Икманаш, умбакыже тыге модман огыл.
Адак, мемнан шонымаштына, тошто модмо шот кызытсе жаплан ок келше. Модмо шотым эре уэмден толаш верештеш.
Театрын ик кугу тӧрсыржӧ уло. Тудо йылме шотышто моткоч томам. Чарла марийын «ц» йӱкшым – «кочкаш», «чӱцкаш», «цодра» — шукертсек кудалташ кӱлеш ыле.
Марий театр спектакльым веле огыл шындылже, спектакль годым йылме верчат «агитацийым» ыштыже. Марий театрак марий йылмым карген кошташ тӱҥалеш гын, вара могай шот?
… Южо марийже «театрым петыраш» манеш. А ме:
— петыраш огыл, саемдаш – манына.
«Йошкар кече», 1927 ий, 14 август.

М.Шкетаным ме шке илыме пуламыр пагытше вошт мӱндыркӧ, ончыко ужын моштымыжлан йӧратена. Тыштат,- угычын пӧртыл лудын ончыза докан,- поснак актёр мастарлык, йылме шумлык, театр деке тӧра-влакын кумылышт дене Яков Павлович мемнан тачысе кечышкына (ала тачысе гынажат огыл, мӱндырно, ончылно лийшашышке) проблема пашмам вакшын. Тышан эше ик гына «Йошкар кечын» 1923 ийыште серымыжым тӱенак ушештараш кӱлешлан шотлена:
«Тыгай паша ыштыше уста марий шукырак лийыт гын, ме пашанам ончыко колтена. Шукырак лийышт».
«Пашанам ончыко колтымаште» Яков Павлович Майоровын (тыгай тудын илыш лӱмжӧ, а литературышто М.Шкетан), псевдонимыште «М.» пурен шичмым писатель шкеже М.Горький деке лишемаш тӧчымӧ кумылжо дене умылтара, сандене писательым юзо шымлызына «Яков Павлович Майоров-Шкетан манмыжлан ида ӱшане: тыге М.Шкетан ик произведенийжымат подписатлен огыл, сандене тыгай лӱман писатель литературышто уке, уло икте гына – М.Шкетан!) эше ик шӧржым ончыктена – тудо театр илышым вораҥдарымаште эше режиссёр семын да эше актёр семын кугун тыршен. Да сай саскам ончыктен, маныт тунамсе ончышо-влак. Мут толмашеш, тудо шке Сардайжымат пеш данлын модын.
М.Шкетан дене пырля марий сцнышке ныл ий коклаште (1920-1923) кызытат йылгыж волгалтше пьеса-влак толыныт: пӱсӧ социальный драма гыч «Утышо», «Ачийжат-авийжат», «Шошым сеҥен», «Сардай»; комедий гыч мыскара дене лӧзаҥше «Ормыж», «Важык вуян йыдал», сатира тулан «Куге йӱдым», «Ораде».
Тунамсе чыла пьеса гыч «Ачийжат-авийжат» пьесын ӱмыржӧ, чынжымак, нимучашдыме: тудым тымарте вич режиссёр вич гана сценылашке (концерышке) луктын.

М.Шкетан
Оршанка велым ик кастене
Шӱм кочшо ойго йыр шарлен:
«Вий патыр годым шӱм чер дене
Чон инженер Шкетан колен»…
Нумалын ятыр тыйым ятыр ваче,
Сеҥе оргажым лектынат.
Тылат илаш, илаш вет таче…
А тый маленак колтенат…
Могане жалке, Яков Павлыч,
Аяр гай кочо ойго пеш…
Мочол пашам тыршен нумальыч…
А черже садак кержалтеш…
Мортаҥше купым, ир оргажым
Сеҥен волгалте «Эреҥер».
«Какшан воктен» кушкеш олаже,
Турбиным пӧрдыкта эҥер.
Умен шочеш колхозын «Шурно».
Завод лўшка, пеледын эл.
Муралза сылне илыш мурым!
А тый малет, йолташ шўмбел…
Но тыйын пӱсӧ шомакетым
Пеленже налын калыкна,
Шӱмбел-влак денже ик тӧр лектын,
Эн чапле илышым чоҥа.

М.Казаков

1937 ий 16 май.

Тÿҥ произведенийже-влак:

Юмын языкше : илыш гыч ойлымаш [Божий грех : рассказы из жизни]. М., 1924. 40 с.

Ачийжат, авийжат : драма [Эх, родители!.. : драма]. М., 1928. 64 с.

Ораде : мыскылчык [Безумный : комедия]. Йошкар-Ола, 1928. 28 с.

Мичун уке ачажат : ойлымаш [У Мичу нет отца : рассказ]. М., 1928. 32 с.

Яку : йоча ойлымаш [Яку : рассказ для детей]. М., 1928. 24 с.

Юмын языкше : илыш гыч ойлымаш [Божий грех : рассказы из жизни]. Йошкар-Ола, 1929. 32 с.

Важык вуян йыдал : оҥарчык [Кривоносый лапоть : комедия]. Йошкар-Ола, 1929. 20 с.

Ойлымаш-влак [Рассказы]. Йошкар-Ола, 1929. 68 с.

Ме тоштым сеҥена : ойлымаш [Мы старое победим : рассказ]. Йошкар-Ола, 1931. 56 с.

Эреҥер : роман. Йошкар-Ола, 1933. 188 с.

Шурно : драма [Урожай : драма]. Йошкар-Ола, 1934. 52 с.

Илыш ÿжеш : ойлымаш-вл. [Жизнь зовет : рассказы]. М., 1935. 136 с.

Лапчык Каритон : койдарчык [Лапчык Харитон : комедия]. Йошкар-Ола, 1935. 48 с.

Мыскара ойлымаш-влак [Юмористические рассказы]. М., 1936. 104 с.

Ойырен налме произведений-шамыч [Избранные произведения]. Йошкар-Ола, 1940. 408 с.

Якшывай : ойлымаш [Якшывай : рассказ]. Йошкар-Ола, 1943. 36 с.

Мыскара ойлымаш-влак [Юмористические рассказы]. Йошкар-Ола, 1944. 128 с.

Корнышто : ойлымаш [В дороге : рассказ]. Йошкар-Ола, 1950. 24 с.

Мераҥ лу : ойлымаш [Заячья кость : рассказ]. Йошкар-Ола, 1950. 8 с.

Мыйын упшем : ойлымаш [Моя шапка : рассказ]. Йошкар-Ола, 1950. 4 с.

Пьеса-шамыч [Пьесы]. Йошкар-Ола, 1950. 264 с.

Эреҥер : роман. Йошкар-Ола, 1950. 224 с.

Ойлымаш-влак [Рассказы]. Йошкар-Ола, 1951. 308 с.

Эреҥер : роман. Йошкар-Ола, 1953. 228 с.

Мыскара ойлымаш-влак [Юмористические рассказы]. Йошкар-Ола, 1954. 156 с.

Юмын языкше ; Аракан осалже : ойлымаш-влак [Божий грех ; Вред алкоголя : рассказы]. Йошкар-Ола, 1955. 80 с.

Роман, пьеса, ойлымаш, очерк да статья-вл. : 4 т. дене печатлалтыт [Собрание сочинений в 4-х т.], Йошкар-Ола, 1962. 1-ше т. : Пьеса-влак. 396 с. ; 2-шо т. : Ойлымаш ден очерк-влак. 552 с. ; 3-шо т. : Мыскара, ойлымаш, фельетон, почеламут да статья-влак. 440 с. ; 4-ше т. : Эре‰ер : роман. 340 с.

М.Шкетанын публицистикыже : писательын творчествыже гыч лит.- документ. материал-вл. / сост. С.Я.Черных. Йошкар-Ола, 1966. 340 с.

Эреҥер : роман. Йошкар-Ола, 1986. 224 с.

Чумырен лукмо ойпого : 3 т. дене савыкталтеш [Собрание сочинений в 3-х т.]. Йошкар-Ола, 1990—1991. 1-ше т. : Почеламут, пьеса-влак. 392 с. ; 2-шо т. : Ойлымаш, мыскара, новелла, очерк, статья, корреспонденций, фельетон-влак. 608 с. ; 3-шо т. : Роман, ойлымаш, повесть, очерк, фельетон, новелла, статья, серыш-влак. 624 с.

Роман, повесть, ойлымаш-влак. Йошкар-Ола, 2001. 368 с.

Вес йылмыш кусарыме:

Эренгер : роман / пер. на рус. А.Айзенворта. Горький, 1936. 168 с.

Рассказы / пер. на рус. А.Докукина. Йошкар-Ола, 1948. 80 с.

Айырен налмы произведенивла [Избранные произведения] / пер. на горномар. Н.Николаева, К.Беляева. Козьмодемьянск, 1948. 48 с.

Эренгер : роман / пер. на рус. А.Докукина. Йошкар-Ола, 1950 ; 1953 ; 1955.

Рассказы. Йошкар-Ола, 1951. 308 с.

Эренгер : роман / пер. на горномар. Козьмодемьянск, 1952. 204 с. ; Йошкар-Ола, 1981. 224 с.

Детям : рассказы. Йошкар-Ола, 1953. 64 с.

Жизнь зовет : рассказы. Йошкар-Ола, 1953. 232 с. ; Йошкар-Ола, 1955. 232 с.

Восход солнца : пьесы / пер. на рус. М.Шамбадала. Йошкар-Ола, 1954. 160 с.

Эреҥер : роман / пер. на чуваш. В.Рзая. Шупашкар, 1957. 236 с.

Юмористические рассказы. Йошкар-Ола, 1957. 96 с. ; Йошкар-Ола, 1960. 104 с.

Эренгер : роман / пер. на рус. В.Муравьева. М., 1971 ; 1979.

Эреҥер : роман / пер. на латыш. Рига, 1973. 278 с.

Корнышты : шайыштмашвла [В пути : рассказы]. Йошкар-Ола, 1978. 184 с.

Эренгер : роман / пер. на рус. В.Муравьева. Йошкар-Ола, 1975 ; 1989.

Роман, повесть, шайыштмашвлі / пер. на горномар. И.Горного. Йошкар-Ола, 2004. 380 с.

Театрыште шындалтше пьесе-влак:

Сардай : драма. (Мар. театр) 1922, 1927.

Ачийжат-авийжат!.. [Эх, родители… : драма]. (Мар. театр) 1923, 1952, 1970, 1981, 1998, 2008.

Шошым сеҥен [Весна победила : драма]. (Мар. театр) 1924.

Шурно [Урожай : драма]. (Мар. театр) 1933.

Важык вуян йыдал [Кривоносый лапоть : комедий]. (Мар. театр) 1933.

Кодшо румбык [Муть прошлого : драма]. (Мар. театр) 1949.

Лапчык Каритон ; Кок сўанат пеле ; Важык вуян йыдал [Лапчык Харитон ; Две с половиной свадьбы ; Кривоносый лапоть : одноактный комедий]. (Мар. театр) 1949, 1978.

Шкетанын илышыже да тудын творчествыж нерген литература

Бассаргин Б. М.Шкетан : о жизни и творчестве писателя. Йошкар-Ола, I960. 120 с.

Шкетан М. (Яков Павлович Майоров) // Театр. энциклопедия. Т. 5. М., 1967. С. 894. ; Краткая лит. энциклопедия. М., 1975. Т. 8. С. 730 ; БСЭ. М., 1978. Т. 29. С. 422 ; Лит. энциклопед. словарь. М., 1987. С. 742.

Иванов А. Марийская драматургия: основные этапы развития. Йошкар-Ола, 1969. 276 с.

Черных С. Творческий путь М. Шкетана. Йошкар-Ола, 1969. 236 с.

Черных С. М.Шкетанын творческий корныжо. Йошкар-Ола, 1973. 24 с.

М.Шкетан нерген фотосÿрет, сÿрет да шарнымаш-влак : туныктышо-вл. пособий. Йошкар-Ола, 1973. 72 с. ; 1987. 64 с. ; 1992. 66 с.

По шкетановским местам Оршанского района // Всерос. общество охраны памятников истории и культуры. Оршанка, 1988. 16 с.

По шкетановским местам. Оршанка, 1991. 28 с.

Шкетанын мутшым модына : драматургын 100 ийжылан / М.Шкетан лўмеш Марий кугыжаныш театр. Йошкар-Ола, 1999. 24 с.

М.Шкетан : аклыме да шарныме ойпого. Йошкар-Ола, 2003. 160 с.

Асылбаев Л. Проза М. Шкетана // Учен. зап. МарНИИ. 1951. С. 35—80.

Эман С. Драматургия М. Шкетана // Учен. зап. МарНИИ. 1951. С. 35—80.

Черных С. Раннее творчество М. Шкетана: (1919—1929 гг.) // Учен. зап. МГПИ. 1957. Т. 14. С. 177—222.

Черных С. Роман М. Шкетана «Эренгер» // Труды МарНИИ. 1957. С. 3—50.

Черных С. Рассказы М. Шкетана 30-х годов // Труды МарНИИ. 1958. С. 3—41.

Асылбаев А. Яков Павлович Майоров (М.Шкетан) // Очерки истории марийской литературы. Йошкар-Ола, I960. С. 55—101.

Асылбаев А. К биографии М.Шкетана // Труды МарНИИ. 1961. С. 3—48.

Зелинский К. Горький и национальные литературы // Октябрь и национальные литературы. М., 1967. С. 196—200.

Иванов И. О языке романа М. Шкетана «Эренгер» // Вопросы марийского языкознания. Йошкар-Ола, 1968. С. 128—134.

Черапкин Н. Притоки. М., 1973. С. 105—106, 137—143.

Черных С. Традиции М.Горького в творчестве М. Шкетана // М.Горький и современный литературный процесс. Горький, 1984. С 93—100.

Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола, 1988. С. 311—320.

История марийской литературы. Йошкар-Ола, 1989. С. 188—206.

М.Шкетан : аклыме да шарныме ойпого / Ф.Майоров чумырен. Йошкар-Ола, 2003. 160 с.

Шкетанче кружок : туныктышо-влаклан полыш / П.Емельянов ямдылен. Йошкар-Ола, 2003. 196 с.

Ямурзина Н. Я.П.Майоров-Шкетанын «Эреҥер» романже да кызытсе жап // Актуальные проблемы финно-угроведения. Бирск, 2004. С. 203—209.

Черных С. М. Шкетан — Яран кундемыште // Ончыко. 2003. № 10. С. 79—89 ; № 11. С. 101—111.

МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С.406.

Кончерын эртыме корныжо

Кызытсе М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме театрлан негызым 1919 ийын пыштыме. Ноябрь тӱҥалтыште Озаҥ губернийысе калык туныктымо пӧлкан театр шотышто секцийже Царевококшайск кундемысе Ошламучаш ялын драма кружокшо негызеш «Марий калыкын икымше куснылшо театржым почмо нерген» пунчалым луктын. Тиде коллектив 29 ноябрьыште Сенькан ялысе школеш Тыныш Осыпын (И.А.Борисов) «Закон шумлык» пьесыж почеш икымше спектакльым модын ончыктен.
«Кӱкшыт гыч кӱкшытыш» статьяштыже («Илышын воштончышыжо», 1994 ий) драматург А.Волков воза: «Мо оҥайже, тӱҥалтыште марий ӱдыр-влак артистлан каяш тоштын огытыл. «Тиде – ия модыш» манын, ача-авашт лӱдыктеныт. Нуным трудфронтыш – чодыра пашаш – наҥгайыме семын мобилизаций дене кондаш логалын. Тыге латкандаш еҥан коллектив чумырген, нунын коклаште куд ӱдырамаш лийын».
Тыге писатель Тыныш Осыпын (И.А.Борисов) «Закон шумлык» пьесыж почеш шындыме спектакль марий кончерын шочмо кечышкыже савырнен.
Но шарнеда В.Шекспирын шомакшым: «Весь мир – театр, а люди в нем – актеры»? Чын, кунам айдеме шкенжым умылаш, чапа-чапа кошташ тӱҥалеш, тудо илыш-театрын артистше лиеш. Мутлан, изи ӱдыр-влак курчак дене, рвезе-влак «шпионла» але «сарла» модыт. Але вара тиде театр огыл?
Акрет годсо калык сонар паша дене илен. Пӧръеҥ-влак кеч мамонтым, кеч маскам але колым кучаш каяш тарванымышт деч ончыч, сомылышт шотлан толжо манын, тӱрлӧ йӱлам шуктеныт. Марий да чыла финн-угор калыкат пӱртӱсын айдемыже лийыныт: чодыра, вӱд онлан кумалыныт, надырым пуэныт. Пасу пашалан пижме деч ончычат шуко йӱла шукталтын. Ятырже мемнан мартеат аралалт толын. Мутлан, шорыкйол годсо мӧчӧр-влакын сурт гыч суртыш коштмышт шке шотан театр огыл мо? Тыгеже, марий йылмыште «театр» мутлан «кончер» деч посна «мӧчӧр» шомакат келшен толеш. Артистымат арам огыл мыскара семын тыгак «мӧчӧр» ышталыт.
Марий кончерын лӱмгечыже вашеш мый чумыр театр илыш нергенат шонкалаш кумылаҥым, литературым шергальым. Мо-кузежым тӱҥ шотышто палена гынат, угыч шарналташ уто огыл, шонем.
Тачысе гай драме театр, мутат уке, эн ондак Акрет Грецийыште 25 курым наре ончыч шочын. Эсхилын, Софоклын, Еврипидын, Аристофанын тунамак возымо пьесылашт тӱнямбал драматургийыште тачат чапланат.
Историй жапым пырт шкенан дек лишемдаш гын, ме англичан драматург Вильям Шекспирым шарналтена. Тудо нылле наре пьесым возен, тушечын ятырже кызытат тӱнямбал классикылан шотлалтеш: «Ромео и Джульетта», «Гамлет», «Отелло», «Король Лир», «Макбет» да молат. Икмынярже марий театрыштат шочмо йылмына дене шындалтын. Францийыште Жан Батист Мольер чапланен. Марий сценыште тудын «Мещанин во дворянстве», «Жорж Данден», «Тартюф» пьесылаже ончыкталтыныт. Испан драматургийыште Лопе де Вега уста лийын. Тудо чылаже кок т¢жем утла пьесым серен.
Российыште театрлан негызым тыгак «мºчºр-артист-влак» (скоморох) пыштеныт. Кызытсе гайрак икымше театр Ярославльыште шочын. Тудым почшо актер Федор Волков эрелан «руш театрын ачаже» семын кодын. Петербургышто икымше публичный театрым 1756 ийыште императрица Елизавета Петровна почын, тудым вуйлаташ поэт да драматург А.П.Сумароковым шогалтыме. Тиде театрын ик эн уста авторжо коклаште Денис Фонвизин лийын. Тудын «Недоросль» комедийже тӱнямбал классикыш пурен. Но руш калыкын театрже А.С.Пушкин саманыште тӱзланен. А.С.Грибоедов, Н.В.Гоголь, А.Н.Островский… Варарак А.П.Чехов ончык лектын, ХХ курымышто А.М.Горький кумдан чапланен. Совет театрын, драматургийын корныж нерген пеш шуко ойлаш лиеш, но ме кызыт марийын чон кончер историйжым ончалына.
Марий сылнымутын классикше писатель М.Шкетан театрым «илышын воштончышыжо» манын. Театр шочмо ийын О.Тынышын «Закон шумлык» пьесыж деч посна эше И.Ошламучаш (И.Беляев) ден Арпикын (А.Белков) «Тупела илышыжым» сценыш лукмо. Кок пашамат режиссер семын И.Беляев шынден. 1920 ийыште драматург семын А.Конаков, Н.Мухин кончат, вара театрыш С.Чавайн ден М.Шкетан толыт. Тылеч вара 1937 ий марте, рушла гыч кусарыме икмыняр пьесе деч посна, репертуарым тӱҥ шотышто лач нине кок драматург пойдареныт.
Тыге, 1921 ий гыч 1937 ий марте марий кончерыште С.Чавайнын 10 пьесыже шындалтын: «Автономий», «Кайыклудо», «Пудыранчык Эрмак», «Ямблат кӱвар», «Кугуяр», «Илыше вӱд», «Мӱкш отар», «Марий рота», «Акпатыр» да «Окса тул». М.Шкетанын сценеш «иланыше» икымше драматургический произведенийже «Сардай» лийын. Тудым писатель шкежак режиссер семын шынден да тӱҥ рольым модын. Тугодсо репертуар списке почеш М.Шкетан С.Чавайн деч шагалрак шындалтын. 1923-24 ийласе «Ачийжат-авийжат» ден «Шошым сеҥен» драмыже-влак деч вара у пашаже-влак 1933 ийыште гына ончыкталтыныт: «Шурно», «Важык вуян йыдал».
М.Шкетан колымеке, а С.Чавайным «калык тушман» семын лӱен пуштмеке, театрыште утларакше кусарыме пьесылам шынденыт. 1938 ийыште С.Николаев драматург семын конча: «Салика» ден «18-ше ий» пьесылаже сценыш лектыт. 1944 ийыште у автор семын Н.Арбан («Янлык Пасет») ден И.Смирнов («Асан ден Кансыл») палыме лийыт. 1949 ийыште икымше гана театр сценыште А.Волков «Шочмо ялыште» пьесыж дене конча.
1950 ийла гыч ХХ курым мучаш марте шотлаш гын, театрын репертуаржым М.Шкетанын, С.Чавайнын, Н.Ильяковын пьесышт деч посна И.Ялмарий, Н.Арбан, С.Николаев, А.Волков, А.Михайлов (Юзыкайн), В.Иванов, М.Рыбаков, К.Коршунов, П.Эсеней, В.Бояринова, А.Асаев, М.Майн, З.Каткова, С.Иванов, В.Регеж-Горохов, В.Абукаев-Эмгак, Л.Яндаков, Ю.Байгуза, А.Иванова пойдареныт. Нунын кокла гыч шукышт ынде ош тӱня дене чеверласеныт. Икмынярышт кызытат возен шогат.
Посна шомакым режиссер-влак нерген каласыман. Чылалан раш: спектакль – драматургын пьесыж почеш илышын ойыртемалтше ужашыжым сценыште модын ончыктымаш. Тудо тӱҥалтыш гыч мучаш марте кузе чоҥалтеш – режиссер деч шога. Режиссер пьесын персонажше-влаклан келшен толшо артист-влакым ойыра, действий кайыме верым декораций гоч ончыкташ художникым, семым возаш композиторым палемда. Уста режиссер, мутат уке, спектакльым драматургын пьесыж гыч кӱшкӧ нӧлталеш. Но лийын кертеш мӧҥгешлат. Театр историйыште чот ойыртемалтше пьеса ден спектакль лийыныт. Кунамже пьеса эсогыл репетиций жапыште ятырлан вашталтеш, уэмеш, саемеш. Мут толмашеш, театрын 1956-74 ийласе тӱҥ режиссержо С.И.Ивановын «Уым шочыктен, тоштым уэмден» («Илышын воштончышыжо», 1994) статьяж гыч ужашым ончыктена: «Мый архивыштем аралалтше ик серышым ончыктынем. Тудо «Салтак вате» спектакльым ямдылыме годым возалтын: «Сергей Иванович! Тетла нимом ыштен ом керт! Куеч пушт, кеч саке! Чонышкем шуын! Тетла у семын ыштен ом керт! Лудын лек! Вара приемныйысо машинисткетлан печатлаш пу! Я выдохся! Больше все! Вся надежда на твою режиссерскую голову! Чего я не смог дописать, домыслить, режиссерски доделай постановочными средствами! Я уже умрал! Миклай». Теве тыге шочын «Салтак вате» спектакаль. Лийын шумекше, тудым калык да критике сайын вашлийыч»,- иктешла Сергей Иванович.
Тиде историйым Николай Федорович Рыбаков шкежат мыланна, самырык-влаклан, ик гана веле огыл шарнен ойлен.
Икманаш, режиссерым артист-влакын веле огыл, тыгак драматургын пьесыжым спектакльыш савырыше «ача» манаш келша.
Театр шочмо почеш спектакльлам артист да драматург, тыгак ӧрдыж гыч толшо режиссер-влак И.Беляев, А.Янаев, М.Шкетан, Н.Календер шынденыт. Икымше марий профессионал-режиссер семын А.Маюк-Егоров (1933 ий гыч) палыме. Но тудым 1938 ийыште «калык тушман» семын лӱен пуштыныт. Вес марий режиссер С.И.Иванов (1956 ий гыч) лийын. Вара семын театрым вияҥдымаште С.Кириллован, В.Пектеевын, О.Иркабаевын надырышт кугу. М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драма театрын тӱҥ режиссержылан Марий Элын калык артистше, киноактер В.Домрачев ыштен. Кызыт театрын тӱҥ режиссержылан Марий Элын сулло артистше Роман Алексеев тырша.
Но марий кончерын 85 ияш историйыштыже кугу рольым эше ятыр режиссер модын. Нунын кокла гыч ниныштым поснак палемдыман: Н.Станиславский, Г.Иоселиани, Г.Крыжицкий, Н.Леготин, И.Бабенко, М.Толчинский, Н.Лузгинов, В.Рудзей да ятыр молат.
Театрын 85 ияш историйжым шергалаш гын, тиде сценеш марий искусствын мыняр уста еҥже кушкын – шотленат от пытаре! Икмыняржым каласена: Российын калык артистше-влак В.Д.Бурлаков, С.И.Кузьминых, Российын сулло артистше артисше-влак А.Т.Тихонова, А.Г.Страусова, Г.М.Пушкин, Т.Г.Григорьев, И.Т.Якаев, М.Т.Романова, И.С.Матвеев, М.М.Михайлова, Г.Н.Иванова-Ямаева, В.М.Горохов, Г.Р.Копцев, Марий Элын калык артистше-влак А.А.Филиппова, М.Н.Сапожникова, Р.А.Руссина, И.И.Россыгин, И.С.Никитин, Ю.И.Рязанцев, В.Г.Саввина, О.Г.Харитонова, Р.И.Макарова, З.М.Долгова, М.Е.Медикова, О.Е.Кузьминых, И.В.Смирнов да ятыр молат. Нунын кокла гыч шукышт Москвасе да Ленинградысе театр вузлаште шинчымашым погеныт.
Чумыр Марий Эл кончерын историйжым ойлаш гын, ме эше Марий Самырык театрым да Курык Марий театрым палемдышаш улына. Нуно але самырык улыт, но драматургийым, искусствым вияҥдымаште ятыр ыштен шуктеныт. Поснак О.Г.Иркабаевын вуйлатыме Марий Самырык театр ончыко талын вияҥеш. Тудын шочмыж денак кылдалтын драматург Г.Гордеевын лӱмжӧ. Палемдыме кок театржат 85 ияш кончерын шочшыжо улыт манына гын, путырак чын лиеш. А рӱдӧ площадьыште шинчыше полатым 1961 ийыште пашаш колтымо. Марий театр 1948 ий гыч М.Шкетанын лӱмжым нумалеш.
Марий театр нерген шагал огыл статья, книга возалтын, фотосӱретан буклет-влакым савыктыме. Ик эн кумдалан, очыни, М.Георгинан «Марийский драматический театр. Страницы истории (1917-1978)» монографийжым шотлыман. Тудо 1979 ийыште савыкталтын. Вес кумда да оҥай книга — журналист Г.Зайниевын чумырымо «Илышын воштончышыжо» сборник. Нуным кызыт библиотекылаште веле муаш лиеш. А теве театрлан 75 да 80 ий темме л¢меш лукмо икмыняр буклет, «Марийын чон кончерже» сборникым спектакльыш толмыда годым мемнан дене эше налынат кертыда. 85 ияш лӱмгече вашеш «Артисты марийского театра» справочник савыкталтеш. Тудым театровед, филологий наука кандидат Н.И.Кульбаева ямдылен.
Артист, актер…
Театр вургемым сакыме ишке гыч тӱҥалеш маныт гынат, искусствын храмыштыже эн ончыл верыште садак — АРТИСТ.
В.Шекспирын мутшым эше ик гана шарналтена гын, уло тӱня – театр, кажне еҥ – актер. Но тӱрлӧ пайремыште, школысо але клубысо самодеятельность концертыште почеламутым лудмо, мурен-куштымо але спектакльыште модмаш гына профессионал-актер улмым ок ончыкто. Тидлан лӱмын кугу школышто тунемыт. Но тӱҥалтыш садикте йоча годсо мастарлык гыч ылыжеш. Кумдан палыме кеч-могай артист деч йодса, нуно туран вашештат: актер пашан негызше школ гычак тӱҥалын. А культура училище, театр институт мастарлыкым пеҥгыдемдат, шуарат. Театрыш пашаш ушнышо чыла артист вараже ӱмыр мучко кажне роль дене кушкеш.
Южо еҥ (зритель) тидым т¢рыс ок умыло. Тудо шона, пуйто театрысе спектакльлаште модмаш — ӧрдыж сомыл веле. Примерлан Марий Элын калык артисткыже З.Долгован каласкалымыжым кондем. Гастроль годым, спектакль пытымек, икана туддеч вучыдымын тыге йодыныт:
—   А те кушто пашам ыштеда?
—   Шкетан театрыште.
—   Ну, тидыжым палем. Концертым шындеда, спектакльыште модыда, а пашажым кушто ыштеда?
— …
Чын, 1919 ийыште шочшо театрын артистше-влак юмын пуымо талантыштлан кӧра марий кончерым чумыреныт, но нунын кокла гычат вара икмынярже, музыкально-театральный студий почылтмек, тушто шинчымашым нӧлтеныт. Россий кӱкшыт вузышто марий ӱдыр-рвезе-влак икымше гана Ленинград олаште 1954 ийыште тунемаш тӱҥалыныт. Вара кум тӱшка 1965, 1974, 1985 ийлаште Москвасе ГИТИС-ым, 1998 ийыште туштак Н.Щепкин лӱмеш театр училищым тунем толыныт. Кызыт ик группа адакат Санкт-Петербургышто шинчымашым нӧлта.
Марий кончерыште таче тӱҥ шотышто кум тукым пашам ышта. Илалшырак кокла гыч О.Харитонова, Р.Макарова тыршат. Труппын рӱдыжым 20 ий ончыч театр коллективыш ушнышо тукым ышта – М.Медикова, И.Смирнов, О.Кузьминых, В. Домрачев да молат. Нуно кызыт чылан гаяк республикын сулло да калык артистше лӱман лийыныт. Куд ий ончыч Москва гыч пӧртылшӧ рвезырак тӱшкат таче театр репертуарыште ик тӱҥ верым налеш. Санкт-Петербургышто тунемше ӱдыр-рвезе-шамычат спектакль ден концертлаште шкеныштым ончыктен шуктеныт.

Вячеслав АБУКАЕВ-ЭМГАК,
Марий Эл искусствын сулло пашаеҥже.

Вашкыл

Марий Эл Республикын «М. Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме театр» кугыжаныш автоном тӱвыра тӧнежше
424000, Марий Эл Республик, Йошкар-Ола, Ленин лӱмеш пл., 2
shketan@mail.ru

Директор – ЮЗЫКАЙН Эрик Алексеевич
(8362) 63-00-18

Художественный вуйлатыше – ПЕКТЕЕВ Василий Александрович
(8362) 63-00-18

Тӱҥ режиссер – АЛЕКСЕЕВ Роман Юрьевич
(8362) 63-80-71

Директорын алмаштышыже – ГРИШИНА Елена Андреевна
(8362) 45-16-04

Директорын алмаштышыже – АНДРЕЕВ Валерий Иванович
(8362) 63-80-71

Тӱҥ художник – ТАНЫГИН Сергей Иванович
(8362) 64-15-02

Тӱҥ бухгалтер – АЛЕКСАНДРОВА Эльвира Николаевна
(8362) 64-15-02

Тӱҥ администратор – МАЛИНИНА Светлана Александровна
(8362) 45-16-04

КАССЕ
8(8362) 78-13-78