РСФСР-ын калык артистше (1985),
Марийской АССР-ын калык артистше (1969)
1927 ий 22 сентябрьыште Советский район, Лайсола ялеш шочын. 1937 ийыште ачаже репрессийыш логалын. Кужмара тичмаш огыл кыдалаш школым тунем пытарен. 1945-1947 ийлаште И. С. Палантай лÿмеш Музыкальный училище пеленсе театр студийыште тунемын, вара тиде ийынак Марий кугыжаныш драма театрыш пашаш толын.
Театрыште пашам ышташ тÿҥалмекыже, самырык актёрлан режиссёр-влак С. Савельев ден А. Велижев кертмышт семын полшенак шогеныт.
Но студийыште тунеммыж жапыштак В. Бурлаков 1946 ийыште А. Островскийын произведенийже почеш шындыме «Лумÿдыр» спектакльыште Бакулан рольжым ыштен. А вес ийынже А. Фадеевын «Молодая гвардия» романже почеш ямдылыме «Рвезе гвардий» спектакльыште Радик Юркинын образшым чоҥен.
1949 ий гыч 1953 ий марте В. Бурлаков 1-ше номеран спецРУ-што воспитательлан ыштен, Военно-морской флотышто службым эртен. Салтак корным тошкымеке, театрыш пöртылын. Актёрын творческий корныжо тÿҥ шотышто Н. Арбанын драматургий негызеш вияҥын манын каласаш лиеш.
Мыскара шÿлышан, изинекак калык мурым мурен моштышо веле огыл, тыгак гармонь дене шоктен моштышо айдемылан тÿрлö образым чоҥымаште чот полшеныт. Марий кугыжаныш театрыште Н. Арбанын пьесылаж почеш шындыме чыла гаяк спектакльыште В. Бурлаков могай-гынат рольым модын: Ольош («Эртыше ÿмыл», 1956), Ваня Исаев («У муро», 1953), Вадим («Тулар ден тулаче», 1958), Когой («Янлык Пасет»), Панчушкин (Ош пеледыш», 1968) да молат. Н. Арбнынак «Кеҥеж йÿд» музыкальный комедийыштыже Виктор Дмитриевич тÿрлö персонажым модын: 1956 ийыште сар гыч пöртылшö Санюн рольыштыжо лийын гын, 1972 ийыште тудо Марка кумын образшым чоҥен. А 1989 ийыште «Кеҥеж йÿдым» оперетта семын Э. Сапаев лÿмеш Марий опера да балет театр шынден, тыгодымат Виктор Бурлаковым Марка кумын рольышкыжо ÿжыныт. Гармоньым, шÿвырым шоктен, тÿмырым кырен моштымыжлан, сылне йÿкшö дене муралтен колтымыжлан кöра театрын музыкальный спектакльлаштыже актёрым эреак ужаш йöн лийын.
Комедийный роль-влакым устан чоҥен моштымыжым В. Бурлаков Арсий Волковын пьесылаж почеш шындыме спектакльлаште утларак шуарен да калыкын ик эн йöртыме актёрышкыжо савырнен. «Оръеҥ мелна» (1962), «Каче-влак» (1966), «Посана» (1973) спектакльлаште Селифонын, Ондрин, Ортюшкан рольышт уда койыш-шоктышан лийыныт гынат, актёр нунымат моткоч мастарын модын.
Классикыш савырныше «Салика» (С. Николаев) да «Ачийжат-авийжат» (М. Шкетан) спектакльлаштат В. Бурлаков могай гына рольым модын огыл: шужышо качынат, ялыште ик эн чолга да чоя Чопайынат, урядник Сармаевынат, Терейынат, Ози Кузинат; Санунат, Арпикынат, староста ден урядникынат рольышт дене актёр тÿрлö шöрынан мастарлыкшым утларак пеҥгыдемден.
Кусарыме пьеса почеш шындыме спектакльлаштат В. Бурлаков музыкальный талантшым тÿвыт почын: Гриша (С. Антонов, «Тумер ялын мурыжо», 1955), Левко (Н. Гоголь, «Май йÿд», 1959), Роман (Д. Суптель, «Эҥер лÿшка», 1965), Таила (З. Ярдыкова, Г. Сидоров, «Агытан мурымо годым», 1974), Сапан коча (Н. Семёнова, «Коҥга пайрем», 1987) да молат.
В. Бурлаков драматизм шÿлышан роль-влакымат шагал огыл ыштен: Опой (М. Шкетан, «Кодшо румбык», 1949), Тойблат (С. Чавайн, «Акпатыр», 1956), Ямбатр (К. Коршунов, «Кÿдырчан ÿжара», 1977), Яппай (М. Рыбаков, «Чодыра мÿй», 1980) да молат.
А тÿнямбал классик-влакын произведенийлашт почеш ямдылыме спектакльлаште В. Бурлаковын ыштыме роль-влакын актёрын профессиональный кÿкшытыш нöлталт шумыжым раш почын ончыктат: Снид да граф Глостер ( В. Шекспир, «Веронысо кок рвезе», 1963; «Лир кугыжа», 1964), фельдфебель (Б. Брехт, «Вуянче ава ден шочшыжо-влак», 1975), Аргант (Мольер, «Чоя скапен», 1995) да молат.
Мутат уке, ийгот погынымо семын В. Бурлаков шоҥго еҥ-влакын рольыштымат мастарын чоҥен. Тидыжлан калыкын илышыжым, культурыжым, йÿлажым палымыже сайын полшен. Актёр В. Бурлаковын пашажым кÿкшын аклыме да 1960 ийыште тудлан «МАССР-ын сулло артистше» почётан лÿмым пуымо. А индеш ий гыч «МАССР-ын калык артистше» почётан лÿмым пуымаш Виктор Дмитриевичын пашажлан эшеат кÿкшырак ак лийын. Тиде веле огыл – 1978 ийыште «РСФСР-ын сулло артистше», а 1985 ийыште «РСФСР-ын калык артистше» почётан лÿм-влак В. Бурлаковын тыршымыжым, чынжымак, кÿкшын аклымым ончыктат. Тиддеч посна Виктор Дмитриевич МАССР Верховный Совет Президиумын, РСФСР-ын да Марий АССР-ын Культура министерствыштын Почётан грамотышт дене ик гана веле огыл палемдалтын.
Мер пашамат кумылын шуктен. Пашазе депутат-влакын Йошкар-Оласе советыштын депутатше, тÿрлö ийыште партийын Йошкар-Оласе комитетшын, Культура пашаеҥ-влакын профсоюзыштын областной комитет президиумын членже лийын. Икмыняр жап Всероссийский театр обществын Марий отделенийжым вуйлатен.
Сулен налме канышыш лекмекат, В. Бурлаков Марий кугыжаныш филармонийын артистшылан ыштен. Тыгак Республиканский научно-методический рÿдерыште методистлан да режиссёрлан тыршен. Чыла тиддеч посна шочмо театржын сценыштыже тÿрлö рольым модын. Шеф пашамат ыштен: тыге Морко калык театрлан да Советский район, Кужмара ялыште драма студийлан полшен.
В.Бурлаковын статьяж ден шарнымашыже-влак:
И вечное горение в труде // Марийская правда. 1977. 25 авг.
Ӱмыр мучко ок мондалт: М.Шкетан лÿмеш театрлан 60 ий // Марий коммуна. 1979. 28 нояб.
Аршашын ик пеледышыже: Артистын шарнымашыже // Марий коммуна. 1982. 30 дек.
Творчествылан — у шÿлыш // Марий коммуна. 1987. 6 нояб.
Ялысе артистынат пашаже шуко // Марий Эл. 1992. 11 март.
Марий театр да Россыгин // Призыв. 1993. 20 июль.
«Илышем театрыштак эртыш…» // Район илыш. 1997. 26 сент.
Илышыже да творчествыже нерген возеныт:
Потапов Н. Сценыште — артист В.Бурлаков //Марий коммуна. 1960. 2 нояб.
Горохов В. Тудым калык пагала // Марий коммуна. 1969. 29 нояб.
Георгина М. На сцене и в жизни // Марийская правда. 1977. 26 окт.
Петров Ю. Истоки вдохновения // Марийская правда. 1978. 9 дек.
Картазаева Н. Народный артист // Марийская правда. 1985. 22 сент.
Иванов В. Искусство калыклан служитла // Марий коммуна. 1985. 26 дек.
Копцев Г. Калыкын йöратыме артистше // Марий коммуна. 1987. 22 сент.
Белкова С. Виктор Бурлаков да тудын шÿдö утла рольжо // Марий Эл. 1997. 26 сент.
Садовин С. Корно вожынан, илыш йыжыҥан // Марий Эл. 1997. 4 окт.
Ябердина И. Марий Элын артистше-влак: Виктор Дмитриевич Бурлаков // Ончыко. 2000. №10. C.108.
Ябердина И. Йöратен пижаш гын, чыла паша ышталтеш // Кугарня. 2002. 20 сент.
Абукаев-Эмгак В. Лайсолан лай кумылан, шÿм шокшан пурла копан Бурлаков: Российын калык артистше В.Д.Бурлаковлан 75 ий // Марий Эл. 2002. 21 сент.
Бурлаков Виктор Дмитриевич // Кто есть кто в Марий Эл. Йошкар-Ола, 2002. С. 75.
Валентина Бурлакова
КРЕСАНЬЫК ЕШ ГЫЧ ЛЕКШЕ КАЛЫК АРТИСТ
Ачам, Василий Тимофеевич Тимофеев, 1910 ийыште шочын. Кумло утларак ий илыме жапыште тудо шочмо Морко район, Немычсола ялыште «Йошкар Пеледыш» колхозым почмаштат тыршен, «У вий» промартельлан йол ӱмбак шогалаш полшен. Районысо «Колхоз йӱк» газет редакцийыште ответственный секретарьлан икмыняр ий тыршен. Вара «Марий коммуна» газет редакцийыштат ыштен. Икманаш, журналист пашаште шкенжым чолган ончыктен. Но тиде веле огыл – тудо сылнымут мастар-влак денат пеҥгыде кылым кучен, шуко жапым М.Шкетан, Олык Ипай, Н.Мухин, М.Калашников, М.Казаков да моло писатель коклаштат эртарен. Ачамын журналистлан ыштыме жапысе газет-влакын нарынчаҥ пытыше лаштыкыштышт В.Тимофеевын ситыдымашым чытен кертдымыжым, марий калыкын волгыдо ончыкылыкшылан ÿшанымыжым, у илышлан куанжым раш ужаш лиеш.
Мыйже 1937 ийыште шочынам. Тиде ийын ачамым арестоватленыт. Тюрьмаште тудым чот индыреныт, шодыжо йöршынак локтылалтын улмаш. Варажым могай амал дене ала тудым пеле колышым луктын колтеныт. Кугу капан, мотор чурийвылышан, таза пöръеҥым йöршын инвалидыш савыреныт. Йошкар-Ола гыч Морко районысо Немычсолаш илаш куснымо. Ачам тиддеч вара шуко жап огыл илен — вÿрым шÿведен колен. Авамлан тунам 25 ий ыле. Кум йоча тулыкеш кодынна: мый кум ият лу тылзаш лийынам, Володя шольымлан улыжат кок ий, а Людмила шÿжарем 12 кечаш аза лийын. Тиде ийынак кеҥежым сар тÿналын. Илыш, мутат уке, чот йöсö лийын. Авам, Анисия Никифоровна Никифорова, вуйым сакен огыл – мемнам шкетак ончен-куштен, туныктен луктын, кÿшыл образованийым налшашна верч чыла ыштен. Тудын тыршымыж денак мый туныктымо паша стажем 40 ийыш шуын, Российысе калык просвещенийын отличникше марте кушкынам. Н.К.Крупская лÿмеш Марий кугыжаныш педагогический институтым тунем лекмеке (а тиддеч ончыч Йошкар-Оласе педучилищыште шинчымашым налынам), Оршанка район, Кугу Пуял, Изи Кугунур ялласе школлаште ыштенам, вара, пенсийыш лекмешке, эреак Йошкар-Оласе 11-ше номеран кыдалаш школышто тÿҥалтыш класслаште туныктенам. Мо оҥайже: Изи Кугунур ялысе школыштак мый 7 классым тунемынам. Володя шольымат, Владимир Васильевич Тимофеев, туныктышо пашам ойырен налын, тудо кужу жап Йошкар-Оласе 7-ше номеран кыдалаш школышто директор лийын. Людмила шўжарнат мемнан корнымак тошкен, но, чаманен каласаш логалеш, ÿмыржö жап шуде кÿрылтын – ош тÿня дене 44 ияшак чеверласен.
Весымат палемдынем: Марий пединститутын педфакышкыже тунемаш мый 1957 ийыште пуренам. Тиде ийынак марлан лектынам. Пелашемже – Виктор Дмитриевич Бурлаков.
Тудын дене икымше вашлиймаш кызытат шинча ончылнемак. 18 ияш ÿдыр, мый, Оршанка район, Кугу Пуял ялысе школышто 2 классым туныктенам. Октябрь пайрем кечын Кугу Пуялыш вучыдымын-шоныдымын Виктор Бурлаков миен лектын да мыйын нерген вес туныктышо деч йодыштын. Тидым пален налмек, чот öрынам да вожылынамат ыле. Чапым налше тиде артист кушеч мыйым пала манын шонкаленам. Виктор варажым каласкален: 1955 ийыште Виктор Йошкар-Олаште, Палантай уремысе ик пöртыштö, изирак пöлемыште илен. Ваштареш кок пачашан пöртыштö Степан Иванович Кузьминых ден Майя Тимофеевна Романова иленыт. Степан Ивановичше Оршанка район, Кугу Пуялеш шочын-кушкыныс, санденак жап лийме семын ялыште илыше Санюк шольыж дек унала коштын. А икана Санюкшо Йошкар-Олашке изаж дек унала миен. Лачак тиде кечын Виктор Бурлаковат Майя Тимофеевнамыт деке ала-могай амал дене миен лектын. Тÿрлым мутланышыла, Санюк чылаштлан мыйын фотокартычкем ончыктен да ойлен: «Тиде ÿдыр Валя лÿман, туныктышо, мый тудын дене келшем». Виктор картычкым налын ончалын: туштыжо 18 ияш ўдыр, кок кужу ÿппунеман, сöрал марий ÿдыр. «Йомакысе гай»,— манылден Виктор да тÿсем шарнен кодын. Икмыняр жап гыч тудо Кугу Пуялыш гармонь дене миен. Мыйым кычал муын (вес туныктышын полшымыж дене). Тудын тÿсшым ужмеке, чотак вожылынам: тыгай чатката марий рвезе, йÿкшö сылне, ÿпшö кудыр, шемалге. Ваш тыге ончыштын, кутыралтен колтышна, «Кеҥеж йÿд», «Салика», «У муро» спектакльла гыч мурым туныкташ йодым. А тудо шыргыжеш, тунамак мура, мыйже шулен каен колыштам. Ятыр тыге мурен шинчылтна. Мыят палыме муро-влакым йоҥгалтаренам, «сай йÿкан улат, келша мылам» манылден.
Икмыняр жап гыч чеверласышна – кайыш тудо. Тиддеч вара тудын нерген шоненат омыл. Ик ий туныктымекем, мый Кугу Пуял гыч Изи Кугунурыш куснышым. Ынештат колто ыле, но институтыш тунемаш пураш шонымем нерген ойлышым. Тунам Володя шольым пединститутышто шинчымашым поген. Но тудо ийын вузыш тунемаш пураш ыш логал – авам йорло, кок икшывым иканаште институтышто туныктен луктын ок керт. Садлан мый эше ик ийым школыштак ыштышым.
А вес кеҥежым Белоруссийыш да Украиныш унала коштынам. Туштыжо ачамын кок шольыжо иленыт, нуно военный лийыныт. Кеҥеж мучко нунын дене иленам, вийым погенам, икманаш, сайынак каналтенам.
1957 ий 29 июльышто шочмо кундемыш пöртыльым. А 1 августышто Изи Кугунурыш вашкышым. Но школыш миен пурымекем, директор вигак увертарыш: «Валя, тый ынде тыште пашам от ыште — тыйым Йошкар-Олашке, педфакыш тунемаш колтеныт». Директор Иван Яковлевич Яковлев шке жапыштыже мыйымат историй дене туныктен, эн йöратыме тунемшыже лийынам – отметкем эреак «визытан» лийын, 7 классым Похвальный грамота дене пытаренам да Морко педучилищыш экзамен деч посна тунемаш пуренам. Туштат сайын тунемынам. Иван Яковлевич чаманен, а мыйже шортам. «Нимом ыштен ом керт, тый институтыш кайышаш улат. Педфакым арня ончыч веле почыныт. Республика мучко сайын тунемше-влакым погеныт да тунемаш тыланеныт»,— манеш директорем.
Мый торешланышым. Моркыш кайынем, манам, а Иван Яковлевич роно вуйлатыше Йошкар-Олаш кудалын, манеш. Тугеже Йошкар-Олаш каяш веле кодын. Иван Яковлевич вич теҥге оксам пуыш, олаш кайыше машинам чарен шогалтыш да шынден колтыш. Миен шумеке, тукым изам Георгий Сергеевич Кочкарёв дек тÿкнышым. Тудо – коммунальный озанлык министрлан ыштен. Ватыже, Зинаида Емельяновна Яковлева, просвещений министр лийын. Нуно мыйым пеш йöратеныт. Йогор изай ден ачамже коктынат Немычсола ял гычак улыт, кугу йолташ лийыныт. Георгий Сергеевич 1912 ийыште кресаньык ешеш шочын, педагогический техникумым тунем пытарен да Йошкар-Оласе совпартшколышто туныктышо лийын. Вара Ленинградыште Электромеханический институтым тунем лектын, Марий целлюлоз-кагаз комбинатыште пашам ыштен. Тушечак Совет Армий радамыш каен. 1940 ийыште армий гыч пöртылын да Марий АССР Коммунальный озанлык министерствын энергектика секторжын начальникшылан пашам ыштен.
Г.С.Кочкарёв Кугу Отечественный сарыштат кредалын. 1943 ийыште нелын сусырген, йол деч посна кодын. Туге гынат пашам ышташак тыршен. Сар деч вара тудо марий рÿдоласе партийный комитетыште, вара оласе электростанцийын директоржылан тыршен. 1952 ий апрельыште Марий АССР Верховный Совет Президиумын указше дене республикысе коммунальный озанлык министрлан шогалтеныт. 1963 ий марте, ош тÿня дене чеверласымешкыже, тыштак ыштен.
Георгий Сергеевич кÿкшö культуран еҥ лийын, уло вийжым пашалан пуэн. Наградыжат шуко лийын. Мутат уке, шочмо ялжым, Немычсолам, моткоч йöратен! Министр лийын гынат, кечывалвел курортыш да санаторийыш коштын огыл — шочмо ялыштыже канен. Протез йоланак кажне кечын гаяк чодыраш, олыкыш лектеден. Меже, Володя шольым дене, тудын пелен лияш тыршенна. Арым ерыште колым кучашат йöратен. Икана, сайын шарнем, Арымыш эрденак кайышна. Володя шольым дене колым эҥырышт, вара Йогор изай костёреш тамле кол шÿрым шолтыш. Кок совла веле ылят, мыланна кучыктыш, а шкеже шÿрым кружка дене кочко. Министрын шÿрым кружка дене кочмыжым але ужалтын огыл ыле. Поро чонан, тыматле койыш-шоктышан, шкем моло дене иктöр дене аклымыже тыгайыштат раш почылтеш.
Кокланже пелашыже, Зинаида Емельяновнат, отпуск жапыштыже ялыш толеден. Тунамже ме эшеат чот куаненна. Еҥгаят кугу культуран, лыжга кумылан ÿдырамаш ыле. Мотор чурийвылышыже дене шукылан келшен. Тиде веле огыл, тудо министр лийын гынат, школ учебникымат шагал огыл возен, кугу надырым пыштен.
Арам огыл мый кок министр нерген тыге кужунрак серышым. Меже ача деч посна тулыкеш кодынна. Егор Сергеевич тидым нигунамат монден огыл: кажне толмыжлан мемнам, мыйым, Володям, Милам, Раям, ÿжешат, оксам кучыкта ыле. Моркышто педучилищым петырымеке, чыла тунемшым Параньга педучилищыш кусареныт, а мыйым шкетемым Йошкар-Олашке колтеныт. Мутат уке, изай ден еҥгайын полшымышт дене рÿдолашке логалынам. Тыште тунеммем годым киндым талон дене пуэденыт, мутат уке, ситен огыл, садлан кöра чÿчкыдынак изай ден еҥгай дек мöҥгышкышт коштынам, нуно мыйым теммешкак эре пукшеныт.
Оршанка район гыч Йошкар-Олаш толмекемат, полышым йодын, Егор Сергеевич ден Зинаида Емельяновна дек кайышым. Шортам, а нуно öрыныт. «Еҥгай, министр улат, каласе: мыйым институтыш тунемаш ынешт колто — Володя шольым тушто тунемеш. Авамже полшен ок керт, тидлан»,— манам. Коктынат куаненыт, вашештат: «Тидыже сай велыс — тый институтышто тунемаш тўҥалат. Ит ойгыро. Тыгай шотан ÿдыр кÿшыл шинчымашым налшаш». «Таче 1 август, чылан уже сочиненийымат возеныт, а мыйже толынам веле. Мом ышташ? Кузе лияш?»— йодыш почеш йодыш велалтеш веле мыйын. Зинаида Емельяновна педфакыш йыҥгыртыш. Туштыжо руш отделенийыш ситышын улыт, тек марий отделенийыш экзаменым куча манын вашештеныт. Мый кöнышым. Нунын денак илаш кодым, экзаменлан ямдылалташ тÿҥальым. Еҥгайын полшымыж денак библиотека гыч книгам наледенам. Сочиненийым возенам, тунемаш пуренам.
… Тачысе кече гаяк шарнем Виктор дене рÿдолаште вашлиймем.
1957 ий 4 августышто еҥгайын габардиновый пальтожым чиенам, кок кужу ÿппунемым ончыко сакалтенам да ала-могай амал дене Советский урем дене ошкедем. «Людмила» воктек миен шуым. Ваштарешем Виктор Бурлаков толеш.
— Тый Валя Тимофеева улат вет… Тыйым палашат йöсö — тöрланенат, моторештынат,— манеш.
— Тый Виктор Бурлаков улат, пытышыла коят,— вашештем.
— Ныл кече ончыч гастроль гыч толынам веле. Тушто вет Украинысе гай каныш лийын огыл,— воштылеш.
— Кушеч палет Украиныште лиймем?
— Кеҥежым гастроль годым Немычсола ялыш спектакль дене миенна ыле. Мый ават деке пуренам ыле. Тыйже отпускышто лийынат.
«Кудыр ÿпан, йытыра артист кудывечыш пурен шогалме годым самоварым ылыжтен шогылтынам. «Валя Тимофеева тыште ила мо?» йодын. Мыйже «Валя Украиныш отпускыш каен» маньым. Чайым йÿаш ÿжым. «Валя уке гын, чайжымат ом йÿ»,— ойганенрак пелештыш»,— авам вара тыгерак ойлен ыле. Бурлаковым палымем йодыштеш. Ава деч иктаж-мом шылташ лиеш мо? — чыла чыным ойлышым.
— Айда, кинош каена,— Йошкар-Олаште вашлиймекына, Виктор ÿжö. Тыгай чапле качымарийын йодмыжлан тореш лият мо? Кöнышым. Тылеч вара келшаш тÿҥална.
Кечывалым экзаменлан ямдылалтам, а йÿдвошт тошто театр воктене жапым Виктор дене пырля эртаренна. Вашлиймашыш кажне гана мом-гынат эре пеленже конден: шоколадым але конфетым, я олмам намия ыле. Кутыра, шыргыжеш. «Могай сöрал рвезе»,— семынем шонкаленам. Кужу ÿппунемем ронча да шереш, тыгодымак «Чылт Юмын ÿдыр гай коят» малдалеш, а каваште тичмаш тылзе олам волгалтара. Тидым варажым тудлан шуко гана ушештаренам, «Лийын, лийын тыгай паша» шыргыж-воштылалын вашештен.
А качымарий дене жапым эртарымем еҥгай шижын: «Мо пеш кужун коштат? Тыланет экзаменлан ямдылалташ кÿлеш» — манын. Вожылынам гынат, чыла чыным ойленам. «Виктор Бурлаков театрыште ик эн шотан айдеме, мый тудым сайын палем,— Зинаида Емельяновна ончыкылык мариемлан тыгай акым пуэн.— Келшыза, келшыза, мый тореш омыл».
Марий литература дене сочиненийым шкетын возенам. Педагог Тамара Гавриловна Апатеева, возымем лудмеке, йодде чытен огыл: «Могай школышто тыге сайын возаш туныктеныт?» Йоҥылыш иктат лийын огыл, темыжым кызыт, мутат уке, омат шарне, но содержанийым келгын почын пуаш тыршенам. Тыге мыйым институтыш нальыч.
А кастене адак вашлиймашыш кайышым. Виктор дене вашлиймашыш. Тÿрлым кутыркалыма коклаштак эрла мöҥгö кайымем нерген шижтарышым.
— Тый денет пырля мыят мием,— манеш.
Чот öрмалгышым: марий ÿдыр-влак скромный лийынна, шкем шот дене кучымо шотышто ик татланат мондымо огыл, садлан кöра качым мöҥгышкем наҥгаяш аптыранышым. Адакшым авамже мом шоналта? Мо оҥайже: 16 ияш Мила шÿжаремым тудо мыйын нерген пален налме амал дене Йошкар-Олаш колтен. Тидлан амалжат лийын: вет кок икшывыже институтышто тунемаш тÿҥалеш гын, кузе нуным ончен-куштыман, пукшен-йÿктен лукман? Сандене эре гаяк шортын ойгырен, туныктен ок керт манын шонен. Мила шÿжаремлан, авам ынже вурсо манын, чыла ойлышым. Тудо ялыш кудале, авамлан чыла чыным каласкален. Тыге лушкымо гай лийын да Викторым вашлияш ямдылалтын. А качымарий кайыме деч ончычак шуко олмам, грушым, моло тÿрлö кочкышым поген. Роҥго эртымеш, Моналмаш марте такси дене кайышна, а вара корно шÿкшÿлан кöра таксистым савырен колтышна. Ятыр жап корнывал машинам вученна. Содыки икте лекте — Изикугунур ял марте кудална. Вожылынам — авам деке качым намиемыс. А мöҥгыштö сайын вашлийыч, поснак авам. Тиддеч вара мыйын авам деч сай аваже тÿняштыжат уке манын, шуко гана шканем ойленам. Тыште теве мом палемдыде огешак лий дыр: аванам шольым дене коктын «мама» манын ойлымо — олаште шочшо улына, изишак рушла тунемынна. Ялыш илаш кайымеке, марла кутыраш вашке тунем шуна, но авайнам ала-молан дыр мама манынна. Изием годым мыйым «мама Валя» лÿмдылыныт. Икана, тидым колын, авай дек шортын-шортын куржын миенам. «Авай ман, вара нигö тыйым тыге лÿмдылаш ок тÿҥал»,— ойла. «Мый нигунамат ава манаш ом тÿҥал»,— вашештышым тудлан. «Тугеже мый декем шортын ит куржтал, ваштарешышт воштыл, вет тиде мыскылымаш огыл — тыйже маман Валяже улатыс»,— лыпландарен. Тиддеч вара, чынак, тыге лÿмдылмыштлан вашешышт воштылам веле ыле да тыге ойлыштмым чарнышт.
Викторат мемнан авайым пеш вашке «мама» манаш тÿҥале. А тудыжо öрын, молан тыге ойла манын йодеш. Ониса акай манеш мо, тек айда ойла, вашештем. Виктор авамым, колымешкыже, мама манын.
Кас шуо. Оласе артистым малаш пышташ кÿлешыс. Виктор пöртыштö малаш тореш лие, левашыште шкет малашат ок кöнö. Авай öрын веле. «Мама, ит ойгыро, мый Валятлан нимо осалым ом ыште»,— товатла. Тыге мамана мыланна левашеш кок вакшышым шарен пуыш: мый иктыштыже кием, весыштыже — Виктор.
— Валюш, мый декем тол,— ÿжеш.
— Огым, мама вурса,— малдалам.
Шуко сöрвалыш, керте вет сымыстарен — воктекше миен возым. Шотан улмыжо, ныжылге чонжо, шкенжым кучен моштымыжо, сöрымыжым шуктышо тыштат пеҥгыдемдалте.
Ялыште тудын дене пырля арня наре илышна. Кечывал кечын чодыраш понго погаш коштынна, кок-кум ганат миен толына ыле. А погыжо тунам шукак лийын — кеч сава дене соло. Тыге аваналан кок вочкым шинчалтен коденна.
Ик йÿдым Виктор мыйым марлан лекташ йодо.
— Ом пале, мама кузе каласа,— манам. Авам дек йодаш кайышым — Виктор шкеже тоштын огыл авай деч йодаш — мый дечем тудо лу ийлан кугурак улмыжлан кöра öрмалген.
— Мама, Бурлаковет мыйым марлан налнеже. Мом ойлет?— йодам авай деч.
— Ом пале, ÿдырем, ынде кушкын шуынат. Кай манам але ит кай манам гынат, вескана мыйымат титаклаш тÿҥалат.
А Мила шÿжаремже ойла:
— Ака, Бурлаковлан марлан лек. Вара чыла спектакльым мый яра ончаш тÿҥалам.
Эрлашыжымак колхоз машина дене олаш кайышна. Мыйже тунемаш тарваненам. Мама, еҥ деч арен, вич теҥгем пуэн колтыш. Тукым шольынат олаш мемнан дене пырляк тарваныш — тудо политехнический институтыш тунемаш пурен.
Олашке миен шуна. Виктор вигак сберкассыш ошкыльо. Тушеч 800 теҥгем налын лекте. Могай кугу окса! — авам мылам вич теҥгем арен пуэн колтен, а тудо вигак тынар кугу оксан лие. Ондак вет мыйжын пашадаремжат 450 теҥге веле лийын, ала чияш налаш, ала Володя шольымлан институтыш колташ.
Олаш миен шумеке, Йогор изай деке пурынем ыле — еҥгай тÿшкагудышто верым налаш полшаш сöрен. Но Виктор тидын дене ыш келше: «Ондак мый декем каена, вара мый тыйым еҥгат дек намиен кодем» — мане. Кевытыш пурен, олмам, виноградым, арбузым, тулеч моло кочкышым, ик кленча йошкар аракам, «Кагорым» налын лекте. Пачерже тугай изи: койка, ÿстембал, кок пÿкен улалыт. Но эн кугу поянлыкше — тиде Тула олаште ыштен лукмо чапле баянже!
— Ынде изирак сÿан гайым ыштена,— малдалеш Виктор. Мый чытырналт кайышым. Мыйже Володя, тукым шольым, деч йодам:
— Келша мо Виктор тылат?
Тудо тÿкненрак кутырат, икмагал гыч пелештале:
— Пеш чот келша. Тыгай качылан марлан лекташ лиеш.
Ӱстелым погышна, кочна, изишак, конешне, подылна — теве тыгайрак сÿан лие. Тидын нерген институтышто, мутат уке, нигöланат ойлен омыл, эсогыл Сима йолташ ÿдыремланат тидын нерген мутым луктын омыл. Кок кече гыч мемнам, студент-влакым, йытын кÿраш Советский районыш колтышт. Лучко еҥ шкет илыше ÿдырамаш дек пачерлан пурышна: пöртöнчыл кугу — тыштак кÿвар ÿмбалан шарен пуа да малена ыле. Кече мучко йытыным кÿрына, корнеш шарен оптена, тудын ÿмбач машина кудалыштеш, вара пуалтена ыле.
Икана, йытын кÿрмö коклаштак, йодын, ялыш авам дек миен тольым.
— Мама,— манам,— Бурлаковетлан марлан лектынам.
Авам, куанен, мыйым öндале:
— Пеш сай еҥ.
Чаманаш веле кодеш, индеш ий гыч мамана илыш дене чеверласыш — улыжат-укежат 50 ияш веле ыле. Индеш ий жапыште тудо ик ганат Викторым торжа мут дене пелештен огыл, шÿрдылын огыл.
Авам дене ялыште улмем жапыштак йытын кÿрмашке Виктор миен лектын. Тушко шуко кочкышым намиен улмаш. Уке уламат, мöҥгеш савырнен кудалын, а мыйже кок кече гыч миенам. Мийымешкем, студент-влак Викторын намийыме чыла кочкышым авызленыт.
— Артистше молан тый декет коштеш?— йодыныт. Сима йолташ ÿдыремлан тудо жаплан ойленам ыле, а молыжо нимомат пален огытыл.
Вес арнян адак ялыш кайышым, адак тушко Виктор миен, изи чемодан тич сакырым намиен. Кумшо гана мийымыжлан веле верыштак лийынам. Озавате йодеш:
— Валя, мо тиде артист эре коштеш?
Конешне, озаватыланат марием манын ойлен омыл, санденак йÿдлан Викторым тудо шыҥалыкеш малаш пыштыш, а мыйже моло дене пырля кÿвар ÿмбалан возым.
«Валюш, тол мый декем»,— шокта шыпак Викторын йÿкшö. Но молылан палдараш огыл манын, воктекше шымак мий. Тидым шарналтен, вара Виктор ик гана веле огыл «Мыйын ватем утыжденат скромный» манын ойлен.
Артистын кудалыштмыже кураторна Лидия Васильевнамат шонаш таратен. Сима йолташ ÿдырем вара шыпак тудлан ойлен да Лидия Васильевна мыйым йытын кÿрмаш гыч олаш кожен колтен. Мöҥгыштö марием ремонтым ышта улмаш, туге гынат йöратен вашлие. Тыге мемнан еш илыш тÿҥале. Оксам мылам йöршынат чаманен огыл, чияш мом гына ок нал ыле — тыглай носки гыч тÿҥалын, шовыч марте чыла тудо чиктен шогалтен. Вес факультетла гычат мыйын чиемем ончалаш толын коштыныт — артист ватым пешак ужнешт улмаш.
Кызыт ынде Виктор Дмитриевичын ласкалыкше, ныжылгылыкше, поро чонан улмыжым шарнен илаш веле кодын. Эртыше илышем шарналтем да ондак йомак гай илышыште илымемла чучеш, южгунамже шинчавÿдемат шырчен лектеш. Тудо мыйым чот чаманен, йöратен, илышна нелылык деч посна эртыже манын, шуко пашам ыштен. Театрыште шуко рольым модын, радиошто тÿрлö передачым лудын, рушла гыч марлашке кинофильмым кусарымаштат тыршен. А гастрольжым шотлен пытарашат ок лий: кушто гына лийын огыл — Башкортостаныште, Татарстаныште, Киров, Свердловск, Пермь областьлаште Бурлаковын лийдыме вер укеат дыр. Виктор Дмитриевичын вес койышыжат лийын: шкенжын йоча годсо илышыжым шарнаш йöршынат ок йöрате ыле — иктаж-мом шарналтат, шортынак колта ыле. Ешыже чот йорлын илен, аваже, Степанида Фроловна, ачаже, Дмитрий Петрович, тунемдыме лийыныт. Ойла ыле Виктор: аваже попын ÿдыржым имне дене школыш шупшыктен — поп ÿдыр классыште шинчымашым налын, а аваже, тудым вучышыла, коридорышто шинчен, йоча-влакын тунеммыштым колыштын. Нунын урокышто каласкалымыштым колынак, шке гыч изишак лудаш, изишак возаш тунемын. Писе ушан, чолга, мотор ÿдырамаш лийын аваже. Ялыште тудым сылне кап-кылан улмыжлан «Косир Паню» маныныт. Ачажат чапле марий лийын — кудыр ÿпан, яшката капан, пашам ышташ моткоч тале марий. Ялыште тудо шыма, тыматле койышыж дене ойыртемалтын, тидланак тудым пагаленыт. Виктор шкеже Лайсолаште шочын, но куд ияшыж годым тудым Йÿледÿр почиҥгаш наҥгаеныт, тушто театр студийыш тунемаш пурымешкыже илен. Мутат уке, йоча жапше чот неле жапыште эртен. Кÿчен кошташат логалын. Кум ийлан изирак Олю шÿжарже дене кок пелке коштыныт: Олю ик ялыш ошкылеш, Виктор – весыш. «Изишак пареҥгым, арва шудо дене кÿэштме киндым пуалыт ыле,— ойлен Виктор вара мылам.— Поянрак-влак мемнан тÿкалтымылан пийымат ваштареш луктын колтат але ÿмбакына вÿдым кышкалыт ыле. Чияш нимо уке, шÿкшÿ йыдал, марле дене ургымо йолаш, нимолан йöрдымö мыжер, корак пыжаш гай упш…»
Изинекак тудлан кÿтÿм кÿташ логалын. «Пукшеныт, тунамже темшак коштынам»,— манеш ыле шкеже. Йÿледÿр ял чодыра коклаште верланен, пÿртÿс моткоч сылне – ончен шерет ок тем. Виктор, изинекак пÿртÿсыштö лийынат, олыкышто, чодыраште кошташ варажымат йöратен. «А изием годым олыкышто мурым шке семынем муренам, шиялтыш шкеак ыштылынам да шокташ тунемынам»,— шарналтен. Пеледышым ончен, кайык мурым колыштын, шиялтыш дене семым оҥарен, кöргö шижмашыжым пойдарен, кунам-гынат айдеме шотыш лекме нерген шонкален. Шуко кочым ужашыже логалын гынат, марий калыкын ик эн пагалыме еҥышкыже савырнен.
Весат чонжым нултен: ачажым, Дмитрий Петровичым, репрессий жапыште арестоватленыт да 58-ше статья дене каторгыш колтеныт. Да тудым веле мо? Яллаште кажне еш тыгай туткарыш логалын, манаш лиеш. Шумисолаште гына кумло пöрт лийын, тушто кумло пöръеҥым арестоватлен наҥгаеныт. Виктор ача деч посна кодын, аважын кидыште кок йоча лийын. Варажым Виктор ик серышым мылам ончыктен — тудым кугыжаныш архив гыч йодын налын улмаш. Аваже ачажлан возен: «Мый сирэн ом мошто. Тунэмаш пеш плохо, ала кузэ илаш нимат ом палэ молан шочаш, молан кушкаш, молан илшаш мланна шочашат оккÿл ылэ да свэтышкыжэ коптитлаш вэлэ шочалтын улына. Эй йумыжат кузэ илаш мом ышташ вара.
Степанида Бурлакова Виктор Димитрич Бурлаков Фроловна ст. Рыбакова». Туштак Виктор Илю изажым, шкенжым, Соня шÿжаржым, Васли йолташыжым, имньым сÿретлен. Имне сÿрет йымалан «имньэ» манын возен шынден. А вес страницыште велосипедым туге чаткан келыштарен, пуйто шкеже тудын дене кудалеш. Вара тудо шке кидше дене ешарен серен шынден: «Мый тунэмам школыш эрэ коштам отлично да хорошо вэлэ тунэмам ик кэчэ кодыдэ коштам. Писсму Бурлаков сирэн». Эсогыл тыгай серышымат ачажлан колтен огытыл, архивыш веле пыштеныт. Виктор тиде серышым лудш да утен каенак шортеш ыле, а мыйже кызытат кокланже шортам.
Викторын ачаже ныл ий лагерьыште лийын, вара Йÿдвел кундем гыч кок тылзе мöҥгö толын. Ты жапыште немыч-влак дене сар каен, эшелон почеш эшелон фронтыш вашкен, гражданский еҥ-влаклан поездыш шинчаш ок лий улмаш. Озаҥ олаш толын шуын да лагерьыште пырля орланен илыше йолташыжын пачержым муын пурен. Тушто кум кече илен. Тияҥше вургемжым туштак йÿлалтеныт, Дмитрий Петровичым мушкыныт да вес вургемым пуэныт. Йÿледÿр ялышкыже толын шуын гынат, кужун илен огыл — лу туберкулёз дене йöсланен колен.
Шучко сарыш тунам ял гыч чыла пöръеҥым наҥгаеныт. Викторлан 14 ий улмаш. Тудым колхозышто бригадирлан шогалтеныт. Рвезе кертмыж семын тыршен, кугыеҥ-влак дене тöр йÿдшö-кечыже пашам ыштен… Кызыт чыла тидыжым, мутат уке, шарнаш веле кодын. Пашам ыштымыжым тудын шомакше гыч палем, но тидын нерген ынем возо – чонлан тугакшат йöсö.
Артист вате лияш куштылгыжак огыл улмаш: тудо эре театрыште я репетицийыште, я спектакльыште, кеҥеж жапыште гастрольышто. А мый — мöҥгыштö шинченам да институтышто тунемынам. 1958 ий авгусытшто мемнан Таня ÿдырна шочо. Тыгодым Викторын отпуск ыле. Аза ыштыме пöртыш чÿчкыдын миеден, запискым возен колта: «Изи Танюшем ден Валющемлан! Изи Танюшна кочкеш, манат? Мыйын ушем каен куанымем ден. Тыят пеш чот куаненат вет, Валюш. Верно? Пешак тендам ужнем. Чот коч, вара Танюшлан шöр шуко лиеш…»
Аза ыштыме пöрт гыч толмеке, изиш веле пырля лийын шуктышна — 3 сентябрьыште гастрольыш лектын кудале. Мыйже студентка улам, кокымшо курсышто веле тунемам. Декрет отпуск нерген ойлыманат огыл. Азалан ик тылзат уке, кузе ончаш, мом ышташ? Йöра, Немычсола гыч мама тольо, тылзе наре йочам ончаш полшыш. Вра мöҥгö кайыш — туштат вет шкенжын пашаже уло: сурт-оралте, пакча, вольык, вавай, 11 ияш Раюк шÿжар. Авайым алмаштыше семын Викторын аваже тольо, тудат ик тылзе мемнан дене илыш, но тудынат ялыште паша ситышынак. Вара адак авай тольо. Аза эше изи, мый тунемаш коштам, шöрым лÿштен кодаш тöчем да мо шотшо? Танюш магыра, авам тудым институтыш нумал мия (коляска да монь тунам лийын огылыс). Лекций гыч лекташ йыҥгыр шоктымеке, йолташ ÿдырем тÿшкагудыш наҥгая, тушто азам пукшемат, уэш лекцийыш ошкылам, а авам Танюш дене мöҥгö ошкылеш. Вара Викторат гастроль гыч пöртыльö, «Изием», «Изи падырашем», «Изи Валюшем» веле шокта. Шымата, чаманен налеш, йöрата, тургыжлана, мöҥгыштö чыла сомылым тöрлаташ полша.
Теле сессият толын шуо. Танюшлан куд тылзе веле, чызым але кочкеш. Мом ышташ? Ни авам, ни Викторын аваже олашке толын ышт керт. Вара мама йочам шкеж дек намияш йодо. Тунам Суслоҥгер гыч Зеленогорскийыш теплушка коштеш ыле. Виктор дене пырля Танюшым авай деке наҥгайышна, Зеленогорскийыш кастене веле миен шуна. Пычкемышалтын, аза магыра, мыйын шöр уке, нимом пукшаш. Посёлко деч 2-3 километр коклаште мемнан ял гыч кайыше Элексе кугызай ден куваже ешышт дене иленыт. Йÿдым нунын пöртыштым кычал муна. Шоҥго кува нимом ышташ öрын, азалан вет шÿрым от пукшо. Тудо фонарьым налеш да 47-ше километрыш шумеш пычкемыш йÿдым татар йолташ вате дек кая. Помыжалта тудым, казам лÿштат. Каза шöрым нумал толеш мöҥгышкыжö. Шолтымеке, азам пукшена. Танюш иже мален колта. Тыгай жап нигунам ок мондалт — тиде сÿретым варажымат Виктор дене ик гана веле огыл шарнен ойленна. Улыт содыки тÿняште поро еҥ-влак!
Куд тылзаш Танюшым авай ик тылзе чоло ончыш, тудлан эре гаяк каза шöрым пукшен. Ӱдырнам мöҥгö кондышна.
Викторын дап шке авана-влак мыланна шöртньö дечат шергырак лийыныт, нуно огыл гын, кузе азам ончен луктын кертына ыле? Ныл ий гыч Игорь эргына шочо. А эше ныл ий гыч авам ош тÿня дене чеверласыш. Тунам Виктор Башкирийыште гастрольышто коштын. Спектакльыште тÿҥ рольым модын, шкеак администратор, кассир пашам шуктен — ÿмбалныже кугу ответственность лийын, сандене авам колымо нерген ни телеграммым колтен омыл, ни серышым возаш алем ситен огыл. Ойгырен, чот шртынам гынат, 1 август марте (Виктор лач тиде кечын мöҥгö пöртылын, а авам 26 июньышто колен) чот явыгенам, ошемынам. Мариемын толын пурымыжым ужынамат, чот шортын колтенам, а тудо лÿдын. Умылтарен, каласкален пуышым. Тудат мыйын пеленем шортын колтыш: авана 25 ияш тулыкеш кодын, чыла йочам шкетак ончен-куштен – мыланна верчынак вес марийлан марланат лектын огыл. Ачаналан 16 ияшак марлан толын, кандаш ийым веле илен шуктеныт пырля. Кундемыште чапле ургызо семын чапланен. Мемнам веле огыл, пошкудо-влакымат урген чиктен. Ныл вере пашам ыштен толашен: колхозыштат тыршен, промартельыште техничкыланат ыштен… Мемнан куд лукан пöртна гыч ик кыдежшым леспромхозлан арендыш пуа ыле. Лач тиде пöлемым тудо мушкын. Тидланже я оксам, я киндым тушкалтат ыле. Ачамлан 141 теҥге пенсийым налын. Чот пашаче лийын, тыгодымак мемнам пеҥгыдын кучен, изинекак чыла пашалан туныкташ тыршен. Шым ияш улмем годымак шудым соленам, уржам тÿредынам. Колхоз бригадир кумдыкым пайлен пуат, тушто кертат ма уке, тÿредман, солыман, пареҥгым лукман, погыман, тулеч моло пашажат ситышын ыле. Кид вÿран вÿдотыза марте шуын, корштен, но пашам ыштыме. Володя шольымат, Мила шÿжаремат эрдене эрак олыкыш ошкылына, кертмына семын иктым-весым амалкалена. Авана сурт коклаште сомылым пытарат, мемнан деке ушна. Конешне, йоча-влакын пагарышт нергенат монден огыл — кажне гана мом-гынат тамлын ыштен намиен. Телымат чодыра гыч пум издер дене шупшынна. Лум шуко, келге, пушеҥгым йöрыктет, укшым руэт, пÿчкедет, издерыш кутышын оптет да корныш шупшын луктат, ялыш шумеш ваче коршташат тÿҥалеш ыле. Тидымат палемдыман докан: тунамсе жапыште пум кеҥежым ямдылаш эрыкым пуэн огытыл — колхоз паша ятыр лийын. Тиде веле огыл: сурт коклаштат ятыр сомылым ыштыме. Авана колхоз пашаш каят, мом ыштышашым эрденак ойлен коден. Пушеҥге йымалне кодшо шудым сорла дене тÿредынна, ушкаллан пуэнна. Возакеш олташ пумат чодыраште кычал коштмо. Кеҥежымат, кочкаш лийже манын, чодыраш чÿчкыдын кошталтын: я снегым, я понгым погаш коштынна. Модо, пöчыж, турнявöчыж шумеке, мöҥгыштö шинчен туркет мо?
Мый денем палымыж деч ончычак Виктор Бурлаков мемнан ялыш спектакльым намиен улмаш. Ял, йыр чодыра, Ӱшÿт эҥер, памаш вÿд, калык тудлан пеш келшеныт. «Тиде ялыште ÿдырым налшаш ыле»,— тыге шонкалымыжым варажым луктын ойлен. Шонымашыже шукталтын вет. «Тиде пÿрымаш, Валюшем»,— малдалын. Чынак, пÿрымаш: 53 ийым да ик тылзым вычыматен пырля иленна. «Шуко ялыште лийынам, но тыгай поро чонан калыкым нигуштат ужын омыл»,— манеш ыле. Спектакль дене мийымыже ялыште кугу пайремыш савырнен: чылан артист-влакым шкешт дек унала ÿжыт, ÿйым, торыкым, мелнам, муным, шöрым, тулеч молым нунылан луктын пыштат, сийлат. А Викторым «Морко веҥе» маныныт.
53 ий… «Неужели витле кум ийымак пырля илена?— йодылдалын южгунамже.— Ӱшанымылат ок чуч: кок икшывым, кандаш уныкам да кок уныкан уныкажым ужаш Юмыжак пÿрен».
Таня ÿдырна Марий пединститутышто историй факультетым тунем пытарен, кок ий школышто ыштымек, сулен налме канышыш лекмешкыже, военный пашаште тыршен. Марийже — военный, подполковник, кызыт отставкыште. Кум икшывышт уло, ынде кугу улыт: Ольга ден Диана экономический факультетым йошкар диплом дене тунем пытареныт, пашам ыштат. Нунынат ик йоча гыч улыт. Ольга уныкамже марий драматург Миклай Рыбаковын уныкажлан марлан лектын, кок ияш Матвей лÿман эргышт кушкеш. Диана уныкамже здравоохранений министр Шишкинын эргыжлан марлан лектын, Виктория ÿдырыштлан куд ий. Дамир уныкам Москваште, университетыште 2-шо курсышто тунемеш.
Игорь эргынан вич икшывыже уло. Кугуракшылан 14 ий, Миша ден Гриша йыгыр йоча улыт, эше ныл ияш Таня ÿдыржö да ик ият пелаш Анюта ÿдыржö кушкыт. Шкеже Курскышто экономический институтым тунем пытарен.
Тений 21 сентябрьыште Виктор Дмитриевич Бурлаковын шÿмжö кырымым чарныш. 83 ийым темымешкыже 10 шагатым веле илен шуктен огыл. Эмлымверыште, реанимацийыште, колен — инфаркт кокымшо гана лийын. Таня ÿдырна руш-влак коклаште кушкын гынат, марлат кутырен мошта, ачажын колымеке, эсогыл почеламутымат возен. «Кумло индеш кече тиде почеламутым возенам, ик шомакым мама деч умылтараш йодынам»,— ойлен вара. Викторын нылле кечыштыже шкеак лудо:
«Таче нылле кечет, папукем!
Мемнан деч каенат тый
Пеш чот вашкен…
Ой, Юмо, кузе илаш
Тый дечет посна,
Шергакан, эн сай айдеме,
Мемнан папана.
Тый уке улат, но
Тыгаяк канде кава,
И пÿртÿс мотор,
Йÿр йÿреш, мардеж
Кÿрлын вочшо лышташым
Умбаке наҥгая.
Икманаш, илыш кая…
Но содык мый ÿшанен кодам,
Тыйым, папа, марий калык,
Ялысе калык огыт мондо.
Садлан вуемым мланде дек
Шумеш савем нунылан.
Эх, чонем кычкыра, ойгыра,
Мом ышташ ом пале.
Шинчавÿд эре йога,
Вет йöратыме папа
Вес тÿняшке каяле.
Кум кече ончычын миенам ыле.
Ойырлымо годым
Шыргыжале, воштылале,
Эн мотор йÿк ден мурале,
Гармонь дене шокталтен,
Шкенжын кужу мурыжым,
Савырнен эше ончале
Да йöршеш мемнам коден,
Ош тÿня гыч эркын ошкылале.
Кунар шинчавÿдым йоктаренам,
Нигö ок уж, нигö ок пале.
Пеш йöсö, шÿм тургыжлана,
Тый дечет посна, папа!
Ик арня колмет деч ончыч
Рушла ойленат: «Танюш, ÿдырем,
Мый шуко ом иле, ынде вашке
«На веки вечные» каем.
«Молан, папа, тыге ойлет?
Илаш кÿлеш, кеч эркын, кеч кузе»,—
Пелештышым мый вашеш.
Изи уныкат, сöрал Матюшет —
Тиде кокымшо шÿлышет».
Эре ойлет ыле: «Кандашлу кумыт».
Пел кечым веле илен шуктен отыл
Кандашлу кум ий марте.
Реанимацийыште кийымет годым
Исак ласкан чучын, аман,
Тый врачлан ойленат:
«Наҥгайза вес палатыш мыйым —
Эрла шочмо кечем.
Ватем толеш, ÿдырем, уныка-влакем».
«Ок лий»,— врач мане,— шÿмет начар кыра».
И чыла. Кÿрлалтын илыш,
Пуйто калык чоҥештен ала-куш тораш…
Мом шоненат гын, тый тунам
Шкетын кийымет годым?
Кöм шарнышыч икмыняр жаплан?
Ала шочмо-кушмо ялетым,
Театр йолташ-влакетым,
Ала поро пошкудетым,
Шÿжар-шольо-шамычетым?
Ала ош куэ гай,
Эн мотор чапле пелашетым,
Йöратыме Валюшетым?
Ала изи кугезе уныкатым,
Кок ияш Матюшетым?
Ала Олюшетым, Дианам, Дамиретым?
Ала мыйым, Танюш ÿдыретым?
Кö пала, мом ойлынет ыле
Да кöлан, эн пытартышлан?
Вес тÿня гыч, папукем,
Йöным ыштен шого.
Тек мемнан кугу ешна,
Родо-тукымна
Илат ласкан, ойго деч посна,
Юмо ден пырля.
А ме тыйым шарнаш тÿналына
Кажне кечын поро мут ден,
Чаманен, йöратен, пагален…
Кийыме мландет пушкыдо лийже,
Ял гыч лекше кресаньык рвезе,
Метри кочан да Косир Паню вован
Эргышт, кугу талантан калык артист,
Мемнан ачана, марийна, кочайна,
Кугызайна Бурлаков Виктор Дмитривична!
А тыланда, шергакан йолташ-влакна,
Родо-тукымна
Папан ныле кечыш
Пагален тылмыланда,
Кугун полшымыланда, пеш чот кугу тау.
Кужу ÿмыран лийза,
Пашаштыда, еш илышыштыда
Чыла сай да поро лийже.
Артист-влаклан кугу, оҥай
Сылне рольым тыланем
Да пеҥгыде тазалыкым,
Тек сценыште мурат, куштат,
Модыт, пуат пашалан
Уло вийым, чоным
Мыйын йöратыме ачам гай!»
Кжне кечын гаяк лудам Танюш ÿдырнан возымыжым. Но Виктор деч посна тÿня пустаҥмыла чучеш, шканем врым нигуштат ом му, шортын-шортын, шинчамат локтылалташ тÿналын. НИгунамат очким чиен омыл, а кызыт шыри-вури веле коеш. Вуйыштем шергакан Виктор веле.
Тый уке улат да пеленем,
Йомдарен чодыра моторжым,
Кызыт тудо мыланем
Савырнен пулан поян кундемыш веле —
Тый уке улат да пеленем.
Тый уке улат да пеленем
Йомдарен памаш шке йÿкшым.
Кызыт тудо мыланем
Савырнен лач йÿштö вÿдыш веле — Тый уке улат да пеленем.
Тый уке улат да пеленем,
Олыкат огеш кой сылнын.
Кызыт тудо мыланем
Савырнен лач шудылыкыш веле — Тый уке улат да пеленем.
Тый уке улат да пеленем,
Волгыдым ок колто кече.
Кызыт тудо мыланем
Савынен лач тул орашке веле —
Тый уке улат да пеленем.
Тый уке улат да пеленем,
Иземын кугу чал мланде.
Кызыт тудо мыланем
Савырнен пич четлыкышке веле —
Тый уке улат да пеленем.
Лий эре ыле пеленем,
Куанем да пиалем!
Пылышыштем Викторын мурыжо шокта. Мый тудын почеламутшым изиш шкаланем йöршын келыштаренам да, гармоньым шоктен, утен каен шортам.
Валентина БУРЛАКОВА.
«Ончыко» журнал. 2011 ий, 1 №.
{phocagallery view=category|categoryid=66|limitstart=0|limitcount=0}