И.С.Палантай ден А.А.Янаев: чоным в?чкыш? келшымаш
1920-шо ийлаште марий хор нерген шомак лекме годым тудын вуйлатышыже И.Палантай ден солистше А.Янаевын л?мыштым почела каласеныт. «Кынелза, шогалза» икымше марий гимнын авторжо Тихон Ефремов 1925 ий 21 мартыште лекше «Йошкар кече» газетыште тыге возен: «Марий концертым моктымаште кок е?ын л?мыштым каласыде ок келше: иктыже — мураш туныктышо, концертым вуйлатыше Ключников йолташ, весыже — тудлан полшен, мурен шогышо Янай йолташ. Ключников деч посна марий концерт тунарак чаплын ок муралт ыле. Янай деч посна концерт тунарак ямле, чесле ок лий ыле». Тиде статьяштак автор умбакыже палемден: «Янай йолташ деч посна тиде ийлаште Чарла олаште ик концертат — рушлажат, марлажат — лийын огыл манашат келша. Янайын мурымыжымат, спектакльыште модмыжымат калык пеш й?рата. Марий мастарлыкым ончык колтымыштлан, марий чоным куандарымыштлан нунылан пеш кугу тау лийже!»
Тылеч ончыч, 1923 ий августышто, Моско конкурсыш кайыме деч ончыч, лийше концерт нерген возымаштыже М.Шкетан палемден: «Чыла мурымо мурыштым Стапан Йыван чаплын келыштарен, гармоний шотым пеш сайын т?рлатен. Южо мурышт але марте муралтын огытыл. Утларакше курык марий муро кумыллан перна. Стапан Йыван калык гыч тыгай мурым налеш да, культивироваен, эффект шотшым пурта, сандене тудын кид йымачше уждымо-колдымо семан марий муро лектеш, чоным ласка?да. Стапан Йыван кертеш! Тудо марийын мотившымат путырак келыштарен тема, пойдара.
Соло (шкет) мурымым Янаев шуктен шога. Янаевым моктыдежат ок лий. Тудо — марийын первый теноржо… Яндар й?кш? дене муралтен колта гын, чонлан шокшынак чучеш… Марийын музыкшым ешарашлан лийын тыгай концертым ч?чкыдынак ышташ к?леш».
Хорлан репертуарым ямдылаш Палантайлан шкаланжак логалын: солистлан але т?шка дене мураш калык мурым келыштарен але тунамсе поэт-влакын шомакыштлан у деч у мурым возен. Посна е?лан мурышашлыкым сераш шичмыж годымак пален: тудым калык деке Янаев лукшаш.
Кок данле марийын ваш келшен пашам ыштымышт нерген В.Сави-Мухин 1935 ийыште возен: «Палантай породил Искандара. Но без Палантая немыслим и т.Янаев А.А. Тов.Янаев — первый наш доморощенный артист, певец. Вышел он из Мардрамтруппы. По профессии — инструктор Марисоюза. Но «Янай кушталта да муралта» тоже вошёл в нашу поговорку. Тов. Яная иначе публика и не представляет. Его голос безусловно не полнокровный… Тов.Янаев вырос вместе с Палантаем. Палантай специально для него составлял песни (с учётом его голосовых средств). Палантай проникновенно понимал природу т.Янаева. Понимал, что т.Янаев даже при наличии очень небогатых голосовых средств может дать то, как в то время никто давать не мог. В этом большая заслуга т.Палантая.
Талант рождает талант. Это справедливо. Что Палантай нашёл в т.Янаеве? Его комизм и мягкий юмор. «Шыргыжаш й?рата», — говаривал мне Палантай в своё время про т.Янаева. Разве это не выражение сущности т.Янаева? Грусть и юмор, лёгкий неуловимый юмор. Публику это радует в т.Янаеве. Он в лёгкой задушевной форме передаёт сложные психические переживания народных песен и художественные образы, ими создаваемые… Он безусловно полезен для нас больше как артист-певец Маргостеатра, нежели как инструктор Марисоюза…»
Иван Степанович к?чык ?мырыштыж? хор да мурызо йолташыже-влак нерген нимомат возен шуктен огыл. А Янаевын кок материалже газетлаште аралалт кодын. Икымшыже 1923 ий августышто Моско выставкыш миен коштмо дене кылдалтын. Серыш йымалан автор «Ернур марий Янай» манын палемден.
«Мурышо т?шкам Российысе выставкыш колтымыж дене Марий кундемысе исполком марий калыкын илышыжым молылан ончыкташ пеш чапле й?ным ыштыш. Але марте марий калыкым шукынжо огыт шинче ыле. Москошто мемнан ош вургемнам ужытат, е?-влак йодыштыт: «Могай, кушеч толшо калык улыда? Кушто иледа? Але марте тыгай калыкым ужын огынал ыле».
«Вольык ончымо пайрем» кечын ме шке моштымынам сайынак ончыктышна. Тиде пайремыш мучашдыме калык погыныш. Т?рл? калык шке мурыжым мура, музыкшым шокта. Меат т?мыр-ш?выр дене куштен-мурен савырнышна. Мемнан мурымына, ш?вырым шоктымына пеш келшыш.
Тиде карнавал эртымеке, выставка театреш концерт лие. Малорос, белорус, чуваш, марий мурызо т?шка-шамыч шке мурыштым мурышт, пытартышлан семынышт куштен пуышт. Театр тич (вич т?жем наре е?) погынышо калык марий мурылан «бис!» манын кычкырыш. Совым кырымаш мурызо-шамычым куандарыш. Мыят шке койышем ончыкташ т?чышым».
Эрлашыжым хор грамзапись фабрикыш миен. Уна-влакын ныл мурыштым серен налыныт: кокытшым хор мурен, кокытшым — Янаев шкетын. Тылеч вара ГИМН-ыште (музыкальный наука шотышто государственный институтышто) музыко¬вед-влак А.Д.Кастальский, Я.В.Прохоров, В.В.Пасхалов дене вашлиймаш эртаралтын. Икмыняр марий мурым колыштмек, нуно хорын усталыкшым к?кшын акленыт, «пеш чот куаненыт», «мурым т?шкан мураш келыштарыше да мураш туныктышо И.С.Палантайым пеш шерге, ушан айдемылан шотленыт».
Кугурак йолташын, туныктышын колымыжлан лу ий шумо вашеш Александр Янаев И.С.Палантай нерген шарнымашым серен да «Марий коммуна» газетеш савыктен.
«Мый И.С.Палантай вуйлатыме хорышто, 1921 ий гыч т??алын, 1926 ий мартыште Марий областьын 5 идалык юбилей пайремлан пуымо концертше марте ойырлыде шогышым. Тудо годсо Палантайын хорышто мурышо-влак кызыт марий капеллыште шогат: Н.Н.Шалаев, А.П.Бажнин, А.В.Саляева, В.П.Чуров, Е.Н.Иванова. Тудынак эн й?ратыме ученикше А.И.Искандаров кызытсе марий капеллым вуйлатен, виктарен шога.
Шарналтен возымаште к?чыкын гына И.С.Палантайын вуйлатыме хоржо нерген каласынем. Т?шкан муралтышаш пашам эше ончык колташ шонена гын, хор паша примерым Палантай хор деч налман. Садлан тиде шотышто примерым ончыктынем, кузе тудо хор пашам виктарен шоген.
И.С.Палантай к?леш, неле йыжы?ан пашам ка?ашыде огеш ыште ыле… Эн ончычак, активым поген, нунылан шокталтен, муралтен ончыктыде, каласыме ситыдымашым т?рлатыде, хор дене мурыктен огыл. «В?дш? йога» манме т?шка мурым келыштарымым колышт налаш иктаж вич гана ка?ашымашым поген.
Палантайын хоржо молан сылнын мурен кертеш ыле? Эн ондак, тудо пашалан й?ратен пижын, тудын хорышто пеш пе?гыде дисциплина ыле. Хорышто дисциплина нерген тудын тыгай мутшо ыле: «Хорыш мураш шогалынат гын, армеец семын постышто шогымыла шогыман. Ик шинча дене нотым, весыж дене дирижёрым ончо».
Тиде мутшо кажне хористын чоныштыжо кызытат уло дыр».
Янаевын возымыж почеш, Палантай шке шонымыж деч чакныдыме е? лийын. У мурым тунемме годым кажне й?к дене посна-посна к?лешын тунем шуктымеш мурыктен. Кеч-могай неле йыжы?ан мурым тунемаш т??алме гын, ик мурат тунем шуктыде кодын огыл.
Палантай хорым кучен мошта ыле. К?леш годым ш?рдылешат ыле, утларакше ласкан воштылтарен мурыкта ыле. Саде денак тудым пагален й?ратат ыле. Тудын хорышкыжо йывыртен мураш коштна. Тыге хорым кучен, кушкыктен шуктен. Пытартыш концерт пуымыж годым хорышто 150 е? мурызо ыле. Тыгай кугу, сылнын мурен моштышо кызытсе марий капелла лийшаш».
Хор олаште веле огыл мурен. Ий гыч ийыш м?ндыр да лишыл яллашке корно такырген. Саламленыт мурызо-влакым Ро?го, Весш?рг?, Себеусад, Морко, Арын, Кугу Корамас, Сотнур, Абаснур да эше моло кундемыште.
А.Янаев Палантайын «эн шерге, эн мондыдымо» пашажлан мурым келыштарен кодымыжым шотлен. Поснак ушеш лакем кодын «Интернационал», «Изи в?дет йогалеш», «Иктыт-коктыт куэрет», «В?дш? йога», «Кече лекмым вучалын» муро-влакым куанен-йывыртен мурымо. Палантай марий мурым кузе сылнештараш лиймым ончыктен коден.
«Палантай пеш ондак, жап шуде мылечна кайыш. Лу ий эртыш. Туге гынат Палантайын л?мж?, т?сш?, койышыжо, пеш шергакан пашаже — марий музыкым келыштарымыже — курымлан кодын, огеш мондалт… Палантайым пагален, тачысе кече деч вара тудын т??алме пашажым эше утларак чот вия?даш тыршыман. К?чык жап мучко марий капелла Палантайын л?мжым налын кертеш. Палантайын марий оперым ышташ шонымыжым тиде ийлаште шукташ к?леш».
Вараш кодынрак гынат, марий опера шочын да кызыт умбакыже вия?еш. Иван Степанович Ключников-Палантайын шочмыжлан 125 ий теммым кумдан палемдымаш тудын л?мжым калыкын да кучемын пагалымыштым ончыкта. В?дш? йога, но серже кодеш, айдеме кая гын, л?мж? у тукым пелен ила. К?шн? ушештарыме В.Мухин «В?дш? йога» хорым Палантайын й?кс? мурыжлан шотлен да умбакыже ойжым тыге савыралын: «Слов нет, тяжёлая эта песня, как и вся прошлая жизнь нашего народа. Слов нет, это не что иное, как крик, но она же и призыв трудящихся мари к светлому будущему… Эта песня в исполнении т.Палантая не звала нас в загробный мир, не звала в церковь, а правдиво рассказывала, как «вода течёт, а берега остаются». «Вода течёт» — времена текут. «Берега остаются» — остаются люди, творцы жизни каждой эпохи. В самом смысле песни заложен не пессимизм, а твёрдая уверенность, что эти «берега» — производительные силы — выше и знатнее «текучих вод». Палантай прекрасно понимал дух народной песни…»
Печатлыме шомаклан э?ертен, кок талешкын — муроза (композитор) Иван Палантайын да мурызо А.Янаевын — ваш пагален да келшен илымышт нерген каласкалаш т?чышна. Жапшат тидлан пешак лачеш толшо: тений шошым иктыжын шочмыжлан 125 ий, весыжын ош т?няш толмыжлан 115 ий шуо.
Э.Чокмар.
«Марий Эл» газет, 2011 ий 28 май